#title Stosunek Michaiła Bakunina do polskiego ruchu wyzwoleńczego w aspekcie podstawowych zasad teorii rewolucyjnego anarchizmu
#author Irina Kislicyna
#SORTtopics Konferencja "Z dziejów anarchizmu", polskie, niepodległość, Bakunin, praca naukowa, historia, historia (XIX w.), rewolucja, historia w polsce
#date wygłoszone w maju 2014, wydane drukiem 2016
#notes Praca wygłoszona na drugiej konferencji "Z dziejów anarchizmu", która odbyła się 29-31 maja 2014. Autorka jest związana z Narodowym Państwowym Uniwersytetem Kultury, Sportu i Zdrowia im. P.F. Lesgafta w Sankt Petersburgu
#source https://www.academia.edu/31124670/Studia_z_dziej%C3%B3w_anarchizmu_2_English_summaries_
#lang pl
#pubdate 2020-12-28T22:44:16f

Anarchizm Michaiła Bakunina określa się zwykle jako antypaństwową ideologię
albo bezwładztwo, „odpowiedzialne bezwładztwo”, „humanistycznie zorientowane bezwładztwo”[1]. W badaniach umacnia się stanowisko, że bakuninowska filozofia polityki
„w całości zbudowana jest na idei zburzenia instytucji państwa”[2]. Takie traktowanie nie
przedstawia bakuninizmu całościowo jako samodzielnego światopoglądu. Nie ustanawia jego podstaw i nie pozwala otworzyć wewnętrznej logiki jego formowania się.

Podstawą bakunizmu na wszystkich etapach jego ewolucji była idea absolutnego
znaczenia poszanowania godności człowieka albo absolutnej istoty, absolutnego znaczenia wolności, tak jak wolność i godność ludzka są w nim jednością. Na głównym etapie
formowania poglądów Bakunina idea poszanowania godności człowieka powstawała na
panteistycznym przedstawieniu człowieka jako uosobienia istoty boskiej – absolutnej
wolności, absolutnego dobra, absolutnego bytu. W młodych latach dodano im „religię
człowieka”, zgodnie z którą współczesny człowiek to Bóg, a Bóg to „zupełny człowiek
i wyliczając nie ma nic wyższego od człowieka”[3]. Od początku przyswojenia sobie klasycznej niemieckiej filozofii i jej metody dialektycznej Bakunin stawia problem rozwoju
filozofii w kierunku związania jej z człowiekiem. Dalej główna zasada jego światopoglądu – poszanowanie godności człowieka – otrzymuje materialistyczne podstawy.

Pojęcie jedności ludzkich zalet i wolności, wolności i rozwoju osobowości, a przede
wszystkim moralnego, intelektualnego, duchowego, przy zaprzeczaniu „zewnętrznego”
(nieuznanego wewnętrznie, narzuconego z zewnątrz) autorytetu tworzyło podstawę
bakunizmu we wszystkich okresach jego rozwoju. W powstałej teorii anarchizmu podstawową zasadę bakuninowskiego punktu widzenia zobrazowano następująco: „Poszanowanie jednostki ludzkiej jest najwyższym prawem ludzkości”[4]. Wszystkie pozycje
jego teorii, podjęcie w niej pytań o władzę, stosunek nauki i życia, wychowanie dzieci,
stosunek do kryminalistów itd. wynikały z tego przedstawienia. Stworzona przez Bakunina teoria jednocząca ideał wolności i sprawiedliwości społecznej przedstawiała sobą
opracowanie idei poszanowania człowieka jako wyższej zasady społecznej, ustanowienie warunków jej wypełnienia w życiu ludzi i rozwoju społecznym.

W pracy uchodzącej za pierwsze wszechstronne teoretyczne wyłożenie powstałego anarchizmu Bakunina – Federalizm, socjalizm i antyteologizm (1867) prosto sformułował kierunek swojej metodologii, główną zasadę i metodę powstania swojej nauki: „Całą ludzką moralnością (...) postaramy się dowieść prawdy absolutnej tej zasady,
rozwoju, wyjaśniania i najszerszego stosowania, które zestawia główny cel tego dzieła
– wszelka kolektywna i indywidualna moralność opiera się głównie na szacunku dla
człowieka. Co rozumie się jako szacunek dla człowieka? Przyznanie człowieczeństwu
ludzkiego prawa i ludzkiego poszanowania do każdego człowieka”[5].

Ideał ustroju społecznego w anarchistycznej teorii Bakunina schodził z celu „człowieczeństwa urzeczywistnionego w całości, w każdym i we wszystkich”[6]. Ideałem tym
była wolność absolutna jednostki i pełna samorządność narodu (społeczeństwa), prawna i faktyczna równość ludzi, przy kolektywnym rządzeniu podstawowymi środkami
wytwórczości przez ludzi jako gwarancji wolności ekonomicznej. Ideał ten przeczył
wszystkim historycznie istniejącym państwom. Także samej zasadzie państwa i państwowości, oddzielonej od narodu i stojącej nad narodem, poza władzą narodu, rządząca narodem „z góry”, której istota polega na panowaniu i ucisku. Główna polityczna
zasada bakunizmu polega na tym, że ludzie sami tworzą swoje życie według potrzeb,
żądań i dążeń wypracowanych przez samo życie: „Życie narodu, rozwój narodu, naro
dowy postęp należą wyjątkowo do samych ludzi”[7] – stała się ona wnioskiem poszanowania godności ludzkiej. Potwierdzenie zasad poszanowania człowieka jako podstawy
każdego ustroju społecznego przedstawiało samo w sobie cel rewolucji i kierunek do
osiągnięcia ideału wolności w anarchizmie Bakunina. Dlatego przedstawia się określenie
bakunizmu jako ideologię ludzkiej zalety, teorię absolutnej wolności człowieka i społeczeństwa bardziej odpowiadającą jego istocie i treści i odbijającą proces jego genezy.

Miejsce bakunizmu w historii rosyjskiej i światowej myśli społecznej kształtowało
się poprzez główną ideę jego światopoglądu – szacunek do człowieka jako najwyższego
absolutu, na końcu jako jedynej zasady świata ludzkiego. Ewolucja bakunizmu przebiegała w kierunku od idei wolności jednostki (przy tym jednostkę Bakunin przede
wszystkim rozpatrywał albo jako abstrakcyjny obraz człowieka, albo jako osobowość
człowieka i jego środowiska społecznego utworzonego przez społeczeństwa) do idei
wolności wszystkich ludzi żyjących w społeczeństwie.

Stosunek Bakunina do polskiego ruchu wyzwoleńczego zamyka się w jego pełnym i bezwarunkowym poparciu, bez patrzenia na rozbieżności z jego przywódcami
w zakresie zadań, żądań walki, co wszak kształtowało podstawowe zasady bakunizmu.
Polski ruch niepodległościowy w okresie zaborów wpłynął na proces kształtowania się
społeczno-politycznych poglądów Bakunina. Inspiracja twórczością Joachima Lelewela sprzyjała jego przejściu na pozycje rewolucyjności, demokracji do idei rewolucyjnego
związku narodów, przede wszystkim Słowian w walce o wolność oraz w opracowaniu
problemu federalizmu[8]. Zasadniczą ogólną uwagą w poglądach Lelewela i Bakunina
w kwestii zagadnienia słowiańskiego było przekonywanie, że rewolucja w Rosji doprowadzi do wyzwolenia Polski. Z koncepcją Lelewela związano przeciwstawioną przez
Bakunina historyczną tradycję rosyjskiej i polskiej szlachty. Teoretyk anarchizmu wykazywał jedność podstaw sytuacji rosyjskiej i polskiej szlachty w społeczeństwie, polegającej na ujarzmieniu narodu: chłopów w Rosji i chłopów w Polsce[9]. Różnica między
rosyjską i polską szlachtą tkwiła jego zdanie w tym, że szlachta w Rosji w pełni podporządkowała się władzy i w łączyła się z władzą obszarniczą, a polska szlachta była wierna
tradycji „niepodległości, wolności, anarchii”[10].

Analizując właściwości polskiej szlachty na podstawie historycznej koncepcji rozpatrującej ewolucję społeczeństwa jako ruch od niewoli do wolności, Bakunin podkreślał, że „wolność – jak powietrze, ona wszystko ożywia. Nawet jednostronna i oparta na
niesprawiedliwości, przynosi owoce. Polska szlachta powstała z dumy, była przeniknięta duchem rycerstwa i zazdrośnie chroniła swojej wolności. Patriotyzm i swobody obywatelskie szczególnie kwitły w średniej i niższej szlachcie, liczącej 2–3 miliony ludzi,
których polski historyk Lelewel nazywa szlachecką demokracją, przeciwstawiając ją
w ten sposób szlacheckiej oligarchii bogatszych posiadaczy”. Tradycje wolności szlachty polskiej Bakunin wyjaśniał wcześniejszym rozwojem oryginalnej polskiej literatury,
wykształceniem obyczajów zmieszanych „z azjatyckim rozpasaniem i dzikością”, pod-
czas gdy rosyjska szlachta (do powstania ruchu dekabrystów) „przeciwnie, była taka,
jak zawsze są niewolnicy – głupa, ciemna, grubiańska, złodziejska i służalcza”[11].

Właściwości rozwoju polskiej świadomości narodowej jaskrawo zmaterializowały
się w twórczości Adama Mickiewicza, którego imię stało się jednym z symboli kultury
polskiej. Puszkinowski obraz Mickiewicza jako proroka nadchodzących czasów, „gdy
narody spory zapomniawszy w wielką rodzinę połączą się”[12], podziela cechy anarchistycznego ideału Bakunina.

Człowieczeństwo i wywyższenie twórczości Mickiewicza, jego „niebiańsko-
-kosmiczny światopogląd, odpowiedni do wspaniałego celu pokolenia – uwolnienia ojczyzny i zuchwałe wezwanie pchnięcia planety „na nowe drogi” oraz to, że „Mickiewicz
był nie tylko geniuszem poezji”, ale też „żołnierzem polskiej i europejskiej demokracji”[13], ten buntowniczy charakter poezji i narodu były bliskie postrzeganiu świata przez
teoretyka anarchizmu. Bakunin widział w Mickiewiczu wielkiego słowiańskiego poetę,
gdy po raz pierwszy zapoznał się z jego twórczością, prawdopodobnie podczas nauki
w petersburskiej szkole artylerii[14].

Właściwość polskiego romantyzmu polegała na tym, że jego tragizm „powstaje nie
na konflikcie osobowości z otaczającym światem (...) przytłaczającym indywidualność,
a na związku z ogólnym, narodowym nieszczęściem. Tylko taką pojedynczą tragedię –
człowieka, cierpiącego jak część uciskanej ludzkiej wspólnoty – polski romantyzm uznaje naprawdę za najwyższą”[15]. Wyobrażenie o jedności osobowości i społeczeństwa obok
idei szacunku człowieka istniało we wszystkich okresach jego rozwoju światopoglądu
Bakunina. Wiara w czekające wyzwolenie i przekonywanie, że sama wiara połączona
z wolą tworzy siłę czyniącą historię były w najwyższym stopniu charakterystyczne dla Bakunina. „Bez związków, bez środków, jeden ze swoimi planami pośrodku cudzego tłumu
miałem tylko jedna wspólniczkę – wiarę. Mówiłem sobie, że wiara przenosi góry, niszczy
przeszkody, zwycięża niezwyciężone i tworzy niemożliwe, że jedna wiara jest tylko połową sukcesu, połową zwycięstwa; połączona z silną wolą rodzi ona okoliczności, rodzi
ludzi, zbiera, łączy, zlewa masy w jedną duszę i siłę. Mówiłem sobie, że wierząc w rosyjską
rewolucję i zmuszając do wiary w nią Europejczyków, zwłaszcza Słowian, a później także
Rosjan, zrobię rewolucję w Rosji bezwarunkowo, jak tylko będzie można”[16], pisał Bakunin w Spowiedzi (lipiec – początek sierpnia 1851 roku).

Najważniejszym warunkiem zwycięstwa rewolucji w programie rewolucyjnego
anarchizmu jest zjednoczenie narodu w walce. Zadanie rewolucyjnej propagandy w narodzie widział Bakunin w tym, żeby zjednoczyć pojedyncze wystąpienia narodowe, oddzielne bunty, pomóc narodowi zorganizować się, przekonać ludzi o ich sile, żeby „stworzyć tę jednomyślność, bez której nie może być zwycięstwa”[17]. „Siła wiary” i wiara w to,
że jednostka tworzy siłę, miało ogromne znaczenie w twórczości Mickiewicza, zaczynając od wczesnych jego dzieł: Ody do młodości (1820), Pieśni filaretów (1820) i innych.

Jednym z najważniejszych tematów twórczości Mickiewicza było wielkie samoofiarowanie, heroizm i męczennictwo narodu polskiego w walce przeciw despotyzmowi ustanowionemu w rezultacie rozbiorów Polski. W przedstawieniu Bakunina
głównymi kierunkami polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego były patriotyzm,
heroizm, bezprzykładne samoofiarowanie w walce i niezachwiana wiara w wolność.
Obraz „prawdziwego Polaka” („prawdziwej Polki”) w jego świadomości charakteryzował się wiarą w wolność i miłością do ojczyzny[18]. Dla twórczości Mickiewicza, jak
i dla ideologii rewolucyjnego anarchizmu charakterystyczne jest przeciwstawianie
książkowej wiedzy potrzebom życia i wybór na rzecz działania, odzyskania prawdy
w walce o wolność.

Światopoglądowa bliskość wielkiego poety-humanisty i patrioty, uczestnika polskiego i ogólnoeuropejskiego ruchu wyzwoleńczego z jednej strony i twórcy teorii politycznej powstałej na idei poszanowania godności ludzkiej, dla którego sprawą życia
była walka o wolność, jest oczywista. Twórczość Mickiewicza, jego ludowość, „duch
odrzucenia”[19], walki, sprzyjały kształtowaniu się rewolucyjnej świadomości Bakunina.
Nie można jednak mówić o wpływie na rosyjskiego rewolucjonistę mesjanizmu polskiego poety[20]. Mesjanizm był częścią bakuninowskiego światopoglądu w pierwszym
etapie jego powstawania. O swoich obowiązkach przed ludzkością[21], o tym, że jego
„życie ma jakiś cel ustanowiony wieczną mądrością”[22] Bakunin najpierw powiedział
w październiku–grudniu 1834 roku w wieku dwudziestu lat, gdy w randze chorążego
służył w zachodnich krańcach Rosji, znajdując się wówczas z oddziałem na kwaterach
zimowych w guberni grodzieńskiej. Mesjanizm młodego Bakunina wynikał z jego
abstrakcyjnego humanizmu i nie był związany z polskim ruchem narodowowyzwoleńczym. Złożony bakunizm (anarchizm) umacniający ideę naturalnego wzajemnego
wpływu, współdziałania ludzi, narodów, części i cząstek tworzących społeczeństwo,
ludzkość w swojej istocie był obcy mesjanizmowi.

Teoretyk anarchizmu odrzucał katolicyzm i mistycyzm Mickiewicza[23] i właściwą, jak uważał, polskiemu ruchowi narodowowyzwoleńczemu ideę narodowej wyjątkowości, w której widział naturalną konsekwencję ucisku narodowego[24]. Zaangażowanie polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego na rzecz
„katolicyzmu” i „narodowości”, według myśli Bakunina, tworzyło „ciasnotę”,
„fanatycznie ciasne” środowisko, z którego trzeba wyjść w kierunku rozwoju
narodowego życia „w zgodzie z życiem świata”[25]. Zakładając dla Rosjan „polską” drogę rozwoju świadomości narodowej, jego koncepcja ewolucji „rosyjskiego ideału narodowego” przeczy tezie, jakoby Bakunin nie rozumiał dialektyki Hegla lub pojmował ją w sposób prymitywny: jako unicestwienie jednego
i utwierdzenie na jego miejscu drugiego. Wyobrażenie Bakunina o właściwościach
polskiej historii i kultury wyrażono w odezwie Do rosyjskich, polskich i wszystkich
słowiańskich przyjaciół (1862) napisanej po jego ucieczce z syberyjskiego zesłania
i opublikowanej w „Dzwonie” Aleksandra Hercena i Mikołaja Ogariowa. W tym
wezwaniu zawarto program rosyjskiego i ogólnosłowiańskiego ruchu wyzwoleńczego. Bakunin podkreśla rozwinięty szacunek dla godności ludzkiej w polskiej świadomości narodowej. „W minionych losach Polaków tak wiele było przepięknego
i szlachetnego, że jest czego żałować i czym można się pochwalić”[26]. Poczucie własnej wartości było charakterystyczną cechą kultury polskiej. Cecha ta, podkreślał
Bakunin, uwarunkowana była tradycją samorządu w społeczno-politycznym ustroju
Polski. W okresie anarchizmu zadecyduje ona o ustroju: „monarchia–republika”[27].

Konieczność solidarności z polskim ruchem Bakunin uzasadnia fundamentalnym
umiejscowieniem swojej teorii o wzajemnych związkach, współzależności wolności
wszystkich ludzi, wszystkich narodów, potrzebą rozwoju narodów słowiańskich i osobnym związkiem historii Rosji i Polski. „Polacy to nasi najbliżsi sąsiedzi. Historia w takim
stopniu związała ich z nami, że losy obu narodów stały się nierozerwalne: ich bieda –
naszą biedą, ich zniewolenie naszym niewolnictwem, ich wolność naszą wolnością”[28].
W związku z polskim ruchem narodowowyzwoleńczym, który odznaczał się bardzo
wysoką, ciągłą aktywnością, był „jednym z najbardziej bojowych oddziałów” europejskiej demokracji[29], dochodziła do głosu zasada politycznej teorii Bakunina – jedności,
solidarności ludzi i narodów w walce o wolność. W polskim ruchu narodowowyzwoleńczym widział on także możliwy wstęp do rewolucji w Rosji. Ogromne znaczenie dla
Bakunina miała w polskim ruchu narodowowyzwoleńczym jedność słowa i sprawy, poświęcenia w walce, których nie mogły zatrzymać okrutne represje caratu, klęski stłumionych powstań. Myśl o potrzebie rozwoju teorii w praktykę i samoofiarowania była jedną
z podstaw rewolucyjnego anarchizmu Bakunina. W Polsce, „wielkiej słowiańskiej męczennicy”[30], widział on uosobienie ofiarności, poświęcenia narodu w walce o wolność.

Postrzeganiu polskiego ruchu przez Bakunina odpowiadał pogląd innego teoretyka rosyjskiego anarchizmu – Lwa Tołstoja, który także w całości popierał walkę Polski
o niepodległość. Podkreślał bezgraniczne poświęcenie, ofiarność tej walki, wychodząc
z pojęcia jedności niewolnictwa (wolności) narodów. Tołstoj wskazywał, że ujarzmienie Polski samowładną władzą umacnia niewolnictwo narodu w Rosji, służy „zepsuciu
i odurzeniu” Rosjan[31]. W programie polskiego ruchu wyzwoleńczego Bakunin zasadniczo odrzucał i krytykował „zasadę arystokratyczności” na tej podstawie, że zasada
ta przedstawia sobą historyczna przeszłość. Idea poszanowania człowieka jako wyższej
zasady świata ludzkiego w systemie poglądów Bakunina była skutkiem uświadomie-
nia sobie głównej potrzeby nowej epoki historycznej, w którą wstępowała ludzkość.
Epokę tę według jego myśli określa to, że „teraz (...) wszędzie ludzie głośno domagają
się wolności”[32]. Następuje budzenie świadomości ludzi, rozumienia przez nich lepiej
swoich praw, godne człowieka życie, szacunek dla samego siebie. Wskutek tego „arystokratyczne” podejście zbudowane na nierówności ludzi i narodów stało się niemożliwe.
Nastąpiła epoka umocnienia demokracji, gdy rozwiązanie wszystkich problemów powinno być określane wolą narodów. W związku z tym zadaniem rozwoju społecznego
jest określenie zasad politycznego i ekonomicznego wyzwolenia narodu, nadania mu
„ziemi i wolności”, pełnego, bezwarunkowego prawa wszystkich narodów do samookreślenia, realizacja idei „chłopskiej Polski” i „włościańskiej Rosji”.

Inne problemy Bakunin uważał za drugorzędne w stosunku do tego głównego zadania. Był on przekonany, że problem granic zostanie rozwiązany przez samo
istnienie narodów, ich rozwój, samookreślenie w rezultacie zwycięstwa rewolucji socjalnej. W związku z tym była spójną z wieloma historycznymi wizjami Bakunina,
które ogłosił analizując różnice pozycji polskiego i rosyjskiego ruchu rewolucyjnego
w zagadnieniu granic Polski. Wskazywał on, że w przyszłości najbardziej prawdopodobny jest samodzielny rozwój (poza Polską i poza Rosją) Ukrainy i Białorusi, jak
i północno-zachodnich i południowych ziem wchodzących w skład imperium rosyjskiego, Austrii, Turcji. Przy tym Bakunin podkreślał, że on tak myśli, artykułując
„myśl, a nie potrzebę, także nie absolutne przekonanie”, że jego potrzeba polega na
tym, że ich dalsze urządzenie jest określone przez ludzi. Oznaczało to, że główna
w politycznym światopoglądzie Bakunina była zasada samostanowienia przez naród
o swoim życiu, czyli metoda samorządzenia się narodu (demokracja). „Potrzebuję tylko jednego, żeby każdemu narodowi, każdemu małemu i wielkiemu plemieniu były
w pełni przedstawione możliwości i prawo postępowania z wolą – chce zjednoczenia
z Rosją lub z Polską, niech się jednoczy. Chce być samodzielnym członkiem Polskiej
lub Rosyjskiej albo Ogólnosłowiańskiej Federacji? Niech nim będzie. Na koniec chce
on całkowicie odłączyć się od wszystkich i żyć na podstawach oddzielnego państwa?
Bóg z nim, niech się oddziela”[33].

Bakunin wykazywał, że nie można walczyć za wolność samookreślenia swojego narodu, nie uznając tego prawa dla innych narodów i starał się skierować polski
ruch narodowowyzwoleńczy do przyznania się do zasad demokracji i ekonomicznego wyzwolenia narodu, które były jednolite z jego poglądem. Prawdziwa demokracja
rozumiana jako rzeczywisty samorząd narodu i socjalizm (społeczna sprawiedliwość
wyrażająca się w ekonomicznym zapewnieniu wolności każdego człowieka żyjącego
w społeczeństwie) powstawały w jego teorii na dwóch niepodzielnych, współzależnych
podstawach wolności narodu, ideału społecznego urządzenia.

Bakunin potwierdzał prawo każdego narodu do samostanowienia, krytykując
dążenie polskiego ruchu do ustanowienia Polski w granicach z 1772 roku (początek
rozbiorów państwa polskiego). Obiektywnie jego myśl była skierowana przeciw temu,
co w naszych czasach nazywa się polityką „dwóch standardów”, która pozostaje jednym
z nierozwiązanych problemów współczesnego społeczeństwa. Stosunek Bakunina do
polskiego ruchu wyzwoleńczego ukazuje, że najważniejsze w bakunizmie było nie odrzucenie, a potwierdzenie pozytywnych zasad demokracji i socjalizmu, poszanowanie
godności ludzkiej, uzasadnienie prawa każdego człowieka i każdego narodu „do postępowania zgodnie ze swoją wolą”.

Pośród wszystkich społeczno-politycznych teorii bakunizm najwłaściwiej odbił
istotę twórczości. W jego teorii wyraziła się i druga strona twórczości: jedność w pracach
tworzenia i zniszczenia. Jeden z laureatów Nagrody Nobla współczesny nam Andriej
Gejm, odkrywszy ponadtrwały monomateriał – grafit, tak wyjaśnił przyczynę swojego
sukcesu: „Mądrych jest wielu, śmiałych mało”. Jego śmiałość we własnym uznaniu pole-
gała na wewnętrznym przezwyciężeniu autorytetu Lwa Landaua twierdzącego, że monomateriały nie mogą być ponadtrwałe (posiadać taki stopień wytrzymałości, jak kompozyty), czyli był zgodny z bakuninowską teorią „zniszczenia autorytetu”. Bakunizm
wyraził ideę wolności absolutnej tworzenia – podporządkowywania go tylko własnym
wewnętrznym prawom i śmiałości twórczości, zniszczenia w nim zasady autorytetu.

Im większe odkrycie naukowe, tym bardziej w większym stopniu podważa się
stare poglądy na temat świata. Stworzenie teorii heliocentrycznej Mikołaja Kopernika było dużym odkryciem, w którym dają o sobie znać się istota twórczości, jedność
w twórczości, twórczości i zniszczenia. W okresie powstawania anarchizmu Bakunin
zwraca się do systemu Kopernika – Galileusza przedstawiającego nowa mapę świata
i zaprzecza dawnym przedstawieniom, które przez tysiąclecia były ogólnie uznawane.
Rozpatruje on je jak dowód nieuchronnego upadku istniejących „od samego początku
historycznego społeczeństwa i do naszych dni, zawsze i wszędzie” podstaw społeczeństwa: wiary w Boga, wielkości państwa, eksploatacji „niewolniczej pracy mas pracujących, niewolników lub najemników przez panującą mniejszość”[34] i usankcjonowania
nowych zasad społecznych. Dialektyczna jedność twórczości i zniszczenia była metodologiczną podstawą ideologii rewolucyjnego anarchizmu Bakunina.

Polityczna teoria bakunizmu po raz pierwszy w historii światowej myśli społecznej przedstawiała nie „gotowy system” ustroju społecznego, ale stała się połączeniem
systemu albo ideału, który był tylko zapowiedzią wielkich zasad przyszłości rozwoju
ludzkości[35] i metodą demokracji. Przy tym właśnie metoda miała w niej najważniejsze znaczenie. „Sprawa narodowa polega jedynie na realizacji narodowego ideału...”[36].
Główną zasadą jego politycznej teorii była sugestia, że społeczny ideał wytwarza sam
naród, że ludzie sami stworzą swoje życie „wskutek całkiem naturalnego rozwoju każdego rodzaju zapotrzebowań wykazywanych samym życiem”[37].

Robiąc bilans, rzec można, że bakunizm kształtował się na mocy rzeczywistych warunków rozwoju społecznego Rosji i Zachodu oraz kulturalno-historycznego dziedzictwa Polski posiadającego światowe znaczenie, co miało wpływ na proces genezy bakunizmu: światopogląd i aktualność, które stale potwierdzają się w ewolucji społeczeństwa.
Bakunin stworzył teorię opartą na idei szacunku dla godności ludzkiej jako najwyższej
społecznej zasady. Łącząc ideę wolności i społecznej sprawiedliwości, opracował metody
rewolucyjnej propagandy w narodzie i obiektywnie sprzyjał powstaniu w Rosji masowego ruchu rewolucyjnego, przygotowywaniu rosyjskiej rewolucji i osiągnięciu niepodległości przez Polskę. Historia rosyjskiego i polskiego ruchu wyzwoleńczego potwierdza
rozstrzygającą u Bakunina zasadę jedności (wzajemnego związku, wzajemnego wpływu,
współdziałania) ludzi, narodów jako podstawy życia społecznego.

Bibliografia

Артемов В.М., Свобода и нравственность в русском классическом анархизме: автореф. дис. ... д-ра филос. наук, Москва 1999.

Бакунин М.А., Избранные сочинения, т. I–V, Петербург 1919–1921.

Бакунин М.А., Собрание сочинений и писем, т. I–IV, Москва 1934–1935.

Бакунин М.А., Философия, социология, политика, сборник, Москва 1989.

Бокучава Г.Ш., Политическая философия М.А. Бакунина и современность, Москва 1999.

Каминьский А., М. Бакунин и А. Мицкевич, в кн: Адам Мицкевич и польский романтизм
в русской культуре, Москва 2007.

Колокол, Газета А.И. Герцена и Н.П. Огарева, Вольная русская типография, вып. 5,
Лондон 1862, Москва 1962.

Лелевель И., Краткие очерки истории польского народа, Санкт-Петербург 1862.
Лелевель И., Польша и Испания, Москва 1863.

Мицкевич А., Стихотворения. Поэмы, Библиотека всемирной литературы, серия вторая,
т. 96, Москва 1968.

Попков Б.С., Иоахим Лелевель в оценке польских и русских современников: автореф. дисс. ...к.и.н., Москва 1966.

Попков Б.С., Польский ученый и революционер Иоахим Лелевель, Ленинград 1974.

Пушкин А., Стихотворения. Поэмы. Сказки, Библиотека всемирной литературы, серия
вторая, т. 103, Москва 1977.

Революционное народничество 70-х годов XIX века, сборник документов и материалов, т. 1,
Москва 1964.

Стахеев Б., Адам Мицкевич, в кн.: А. Мицкевич, Стихотворения. Поэмы, Библиотека
всемирной литературы, серия вторая, т. 96, Москва 1968.

Толстой Л.Н., Повести и рассказы, Москва 1987.

[1] В.М. Артемов, Свобода и нравственность в русском классическом анархизме: автореф. дисс. ... д-ра филос. наук, Москва 1999, с. 29; idem, Свобода и нравственность философии М.А. Бакунина, в кн.: Памяти М.А. Бакунина, сб. ст., Москва 2000, с. 9.
[2] Г.Ш. Бокучава, Политическая философия М.А. Бакунина и современность, Москва 1999, с. 13.
[3] М.А. Бакунин, Собрание сочинений и писем, т. 1, Москва 1934, с. 384–385.
[4] М.А. Бакунин, Избранные сочинения, т. II, Петербург 1919, с. 195.
[5] М.А. Бакунин, Философия. Социология. Политика : Сб., Москва 1989, с. 108.
[6] М.А. Бакунин, Избранные сочинения, т. II..., с. 152.
[7] М.А. Бакунин, Прибавление А к книге »Государственность и анархия«, в кн.: Революционное народничество 70-х годов XIX века, т. 1, Москва 1964, с. 45.
[8] И. Лелевель, Краткие очерки истории польского народа, Санкт-Петербург 1862; idem, Польша и Испания, Москва 1863; Б.С. Попков, Иоахим Лелевель в оценке польских и русских современников: автореф. дисс. ... к.и.н., Москва 1966; idem, Польский ученый и революционер Иоахим Лелевель, Ленинград 1974.
[9] М.А. Бакунин, Собрание сочинений и писем, т. 1, с. 32.
[10] Ibidem, с. 32–33.
[11]Ibidem, с. 33.
[12] А. Пушкин, Стихотворения. Поэмы. Сказки, Библиотека всемирной литературы, серия вторая, т. 103, Москва 1977, с. 349; Б. Стахеев, Адам Мицкевич в кн.: А. Мицкевич, Стихотворения. Поэмы, Библиотека всемирной литературы, серия вторая, т. 96, Москва 1968, с. 12.
[13] Б. Стахеев, op.cit., с. 5, 8.
[14] А. Каминьский, М. Бакунин и А. Мицкевич, в кн.: Адам Мицкевич и польский романтизм в русской культуре, Москва 2007, с. 152.
[15] Б. Стахеев, op.cit., с. 13.
[16] М.А. Бакунин, Собрание сочинений и писем, т. 4, с. 143.
[17] М.А. Бакунин, Прибавление А..., с. 54–55.
[18] М.А. Бакунин, Собрание сочинений и писем, т. 3, с. 384.
[19] А.И. Герцен в дневнике за 1843 г., говоря о поэме Мицкевича »Дзяды«, высоко оценил ее »дух отрицанья, сильный, истинно байроновский« (Примечания Б. Стахеева в кн: А. Мицкевич, Стихотворения. Поэмы, с. 715).
[20] А. Каминьский, op.cit., с. 154.
[21] М.А. Бакунин, Собрание сочинений и писем, т. 1, с. 147.
[22] Ibidem, с. 158.
[23] Ibidem.
[24] М.А. Бакунин, Собрание сочинений и писем, т. 4, с. 346.
[25] Ibidem, с. 132, 345–346.
[26] Колокол, Газета А.И. Герцена и Н.П. Огарева, вып. 5, с. 1026.
[27] М.А. Бакунин, Философия. Социология. Политика..., с. 330.
[28] Колокол..., с. 1025.
[29] Б. Стахеев, op.cit., с. 5.
[30] Колокол..., с. 1025.
[31] Л.Н. Толстой, Повести и рассказы, Москва 1987, с. 562.
[32] Колокол..., с. 1026.
[33] Колокол..., с. 1027.
[34] М.А. Бакунин, Философия. Социология. Политика..., с. 55.
[35] М.А. Бакунин, Избранные сочинения, т. 3, с. 138.
[36] М.А. Бакунин, Прибавление А..., с. 48.
[37] Ibidem, с. 39.