Polityka, anarchizm, lingwistyka Noama Chomsky
Wstęp do wydania polskiego

Zaangażowanie polityczne uczonych nie jest zjawiskiem nowym. Rzadko jednak zdarza się, by naukowiec cieszący się światowym uznaniem zdobył jednocześnie rozgłos jako działacz polityczny - i to głosząc poglądy odległe od głównego nurtu ideologicznego dyskursu. W zasadzie nasuwa się tu tylko jeden przykład: Noam Chomsky. Chomsky urodził się w 1928 r., w Filadelfii, w rodzinie żydowskich imigrantów. Część spośród jego krewnych angażowała się w działalność radykalnych ugrupowań lewicowych, co wpłynęło na kształt poglądów politycznych dorastającego Noama. Owym krewnym - jak sam później twierdził - zawdzięcza nie tylko przekonanie o opresywnym charakterze kapitalistycznego porządku, ale i o tym, że model komunizmu realizowany wewnątrz Związku Radzieckiego nie ma nic wspólnego z autentyczną rewolucją, a zarazem wyzwoleniem.

Wkrótce Chomsky zaczął samodzielnie rozwijać swe poglądy. Jak mówił podczas jednego z wywiadów: W latach 40., kiedy byłem nastolatkiem, kręciłem się wokół lewicowych księgarń oraz siedzib marginalnych grup i pism, rozmawiając z ludźmi (...) i patrząc, co mógłbym z tego wyciągnąć. Czasy jednak nie sprzyjały radykalizmowi. Stany Zjednoczone przeżywały boom gospodarczy, panujący w nich system społeczny zdawał się gwarantować wszystkim coraz lepsze życie, dawne konflikty słabły i odchodziły do lamusa. Również i Chomsky podczas lat 50. praktycznie nie angażował się politycznie, ograniczając swoje działania do podpisywania petycji oraz sporadycznego udziału w demonstracjach. Większą uwagę poświęcał kształceniu się i aktywności naukowej.

Autor "Syntactic Structures" powtarzał nieraz, że studia lingwistyczne podjął nieco przypadkowo. W istocie jednak jego zainteresowania lingwistyczne sięgają korzeniami dzieciństwa i związane są z pracą jego ojca - badacza średniowiecznej gramatyki hebrajskiej. Naukowe prace Chomsky'ego rozwijały się w opozycji wobec dominującej podczas lat 50. lingwistyki deskryptywnej. Prowadząc badania przekonał się, że droga do zbudowania adekwatnej teorii lingwistycznej wiedzie nie poprzez systematyczny opis i klasyfikację danych, lecz poprzez odkrycie głębokich zasad rządzących użyciem języka. Zasady te mają, wedle jego opinii, charakter wrodzony i posiadając postać pewnego rodzaju "gramatyki uniwersalnej" zakodowane są w naszych mózgach. Hipoteza ta tłumaczy zdaniem Chomsky'ego gramatyczne podobieństwo wszystkich ludzkich języków oraz łatwość, z jaką dziecko opanowuje gramatykę konkretnego języka, bazując na skromnym, a zarazem ułomnym materiale. Sprawca lingwistycznej rewolucji podkreślał przy tym, że wrodzony charakter "gramatyki uniwersalnej" nie przekreśla twórczych cech języka, gdyż to właśnie zasady owej gramatyki umożliwiają nam tworzenie i rozumienie nieskończonego zakresu zdań, których przedtem ani nie czytaliśmy, ani nie słyszeliśmy.

Teorie Chomsky'ego początkowo przyjęte sceptycznie, wkrótce spotkały się w środowiskach naukowych z dużym uznaniem. Akademickie zaszczyty nie przeszkodziły mu jednak aktywnie uczestniczyć w społecznych protestach podczas rewolty lat 60. Szczególnie mocno zaangażowany był w wystąpienia przeciwko wojnie wietnamskiej. Nie ograniczał się jednak do potępiania istniejącego porządku, ale przedstawiał również wizje lepszego świata. Wyrastały one z inspiracji tradycyjnymi ideami anarchistycznymi oraz poglądami tzw. "samorządowych komunistów", którym zawdzięcza ideę bezpaństwowego społeczeństwa funkcjonującego jako federacja samorządów pracowniczych i lokalnych. Swe nadzieje na ziszczenie wolnościowej idei Chomsky opiera na optymistycznej wizji natury ludzkiej, wewnątrz której zakorzenione ma być dążenie do wolności i swobodnej samorealizacji. Odwołuje się również do koncepcji Nowej Lewicy, od której przejął pogląd, że automatyzacja stwarza szanse wydobycia z pracy jej kreatywnych aspektów i, w efekcie, zniesienia pracy najemnej przez zastąpienie jej dobrowolną aktywnością twórczą.

Bunt lat 60. minął, ale Chomsky - w przeciwieństwie do wielu innych - z zaangażowania w radykalną aktywność społeczną już nie zrezygnował. Podczas wywiadu udzielonego w 1983 r. Celii Jakubowicz stwierdza, że przedmiotem naszej moralnej odpowiedzialności są przede wszystkim te kwestie, na które mamy relatywnie największy wpływ i które są zarazem istotne dla życia ludzi, a przy tym powszechnie pomijane. W jego przypadku jako obywatela Stanów Zjednoczonych przekładało się to na zainteresowanie ich polityką zagraniczną - szczególnie kwestią bliskowschodnią - a także zagadnieniem roli odgrywanej przez intelektualistów wewnątrz nowoczesnych społeczeństw.

W ostatnich latach wiodącymi wątkami publicznych wystąpień Chomsky'ego była krytyka prowadzonej przez Amerykę "wojny z terrorem" oraz sprzeciw wobec podporządkowanej korporacyjnym interesom globalizacji. Chomsky - przy całych swych anarchistycznych sympatiach - podkreśla bowiem, że prywatna władza multikorporacji stanowi większe zagrożenie dla wolności niż częściowo przynajmniej podlegająca kontroli władza demokratycznego państwa, a instytucje socjalne uważa za zdobycz wywalczoną przez uciskanych, której bronić należy przed nawrotem dzikiego kapitalizmu.

Niniejszy tom stanowi wybór krótkich tekstów Chomsky'ego reprezentujących głównie polityczny nurt jego twórczości, a pochodzących z następujących książek. Pierwsza z nich to "Language and Politics" (AK Press, Oakland, Edinburgh 2004) - zbiór wywiadów udzielonych w latach 1968-2004. Drugą jest "Radical Priorities" (AK Press, Oakland, Edinburgh 2003) - wybór krótkich tekstów i wystąpień konferencyjnych Chomsky'ego pochodzących z ostatnich trzech dekad. Rozdział "Uwagi o anarchizmie" to wstęp, którym Chomsky opatrzył książkę Daniela Guérin "Anarchism: From Theory to Practice" (Monthly Review Press, Nowy Jork 1970). Całość podzielona została na trzy części, których tytuły pochodzą od polskich wydawców. Część pierwsza - zatytułowana Terror, wojna i globalny kapitalizm - poświęcona została aktualnym zagadnieniom politycznym, szczególnie kwestiom korporacyjnej globalizacji, oporu przeciwko niej oraz wojnie w Iraku. Część druga - W stronę utopii - zawiera teksty, w których Chomsky skupia się na zaprezentowaniu swej, wyrastającej z tradycji anarchizmu i marksizmu wizji ładu społecznego. Część trzecia - Język i polityka - prezentuje refleksje, opisujące relacje pomiędzy poglądami politycznymi autora a hipotezami i odkryciami naukowymi.