Ruch anarchistyczny w Rosji w okresie I wojny światowej
Strategie antywojennej walki

Początek I wojny światowej zmusił anarchistów do określenia własnej pozycji i działania w zgodzie z zadaniami praktycznymi[1]. Słowa jednego z ich liderów, Wsiewołoda Wolina, niewątpliwie powtórzyliby liczni działacze polityczni tego okresu: „Wojna ta stanowi w każdym razie zjawisko historycznie wspaniałe. Jej »wyniki« nie mogą położyć kresu jej samej. Niezliczone i głębokie fale pójdą od niej na wszystkie strony i na wiele lat. Ona odciśnie się głębokim piętnem na całym XX stuleciu. Stanie się niewątpliwie początkiem całej, wielkiej epoki. Epoki długotrwałej i kolosalnej zarówno w swoim rozmachu, jak i w swojej treści i następstwach... Ona sama po sobie będzie tylko preludium do całego szeregu największych wstrząsów, zmian, przesunięć i przewrotów... Albo do fundamentów bardzo potrząśnie zastałym gnijącym bagnem historycznego życia narodów i wywoła w tych śpiących wodach nie jedna burzę i nie jeden huragan”[2].

Do 1914 roku ani jedno wydarzenie nie wywoływało wśród rosyjskich anarchistów tak ostrego rozgraniczenia. W latach 1920–1930 autorzy piszący w nurcie oficjalnej radzieckiej historiografii odrzucali jakąkolwiek antywojenną działalność anarchistów w latach 1914–1917[3], ale w 1960 roku i połowie lat 80. doczekała się ona wyjaśnienia w ogólnych pracach poświęconych historii rosyjskiego anarchizmu[4]. Na początku lat 90. pojawiły się nowe prace poświęcone analizie poglądów i działalności ideologów oraz uczestników ruchu anarchistycznego w stolicach i regionach imperium rosyjskiego[5]. Jednakże kompleksowego zbadania antywojennej walki anarchistów nie dokonano. Tymczasem większość historyków dotychczas ignoruje działanie emigracyjnych organizacji anarchistycznych. Chociaż rozwinęły się na emigracji, wywierały spory wpływ na tych, którzy pozostali w Rosji.

W końcu XIX i początku XX wieku antymilitaryzm był ważną częścią ideologii anarchizmu. Piotr Kropotkin demaskował współczesne wojny jako konsekwencję walki kapitalistycznych elit o podział sfer wpływu ekonomicznego. Na podstawie lektury w Rzeczy buntownika (1885) i Współczesnej nauk i anarchii (1913) Piotra Aleksiejewicza można stwierdzić, że jego poglądy nie zmieniły się w ciągu wielu lat[6]. W 1885 roku pisał: „Walczymy teraz, żeby zapewnić naszym wielkim przemysłowcom trzydzieści procent przychodu, baronom kapitalizmu – panowanie na giełdzie, akcjonariuszom kopalni rud i kolei – coroczny dochód stu tysięcy franków. Otwierać nowe rynki, narzucać swoje towary dobre albo niedobre. Oto, co składa się na podstawę współczesnej polityki”[7]. „Przyczyna współczesnych wojen jest zawsze jedna i ta sama, to rywalizacja o rynki i o prawo eksploatacji zacofanego w przemyśle narodu. W rzeczy samej wszystkie wojny, które odbywały się w Europie w ciągu ostatnich stu pięćdziesięciu lat były wojnami o interesy handlu dla prawa eksploatacji”[8]. Przy tym Kropotkin nie dokonał rozdziału między wielkimi państwami. Zapobieganiu wojen, zdaniem teoretyków anarchizmu, powinna była sprzyjać propaganda dezercji, a w razie ogłoszenia mobilizacji, pracujący prowadzących wojnę krajów powinni zacząć strajk powszechny, który mógłby przerodzić się w anarchistyczną rewolucję społeczną[9]. Nie można zgodzić się z tym, że w stosunku do rozmyślania nad „praktycznymi krokami i zamiarami w wypadku rozpoczęcia się tak wielkiej wojny, jaką była I światowa” „nie znaleziono poważnej refleksji w teorii anarchizmu”[10]. Wojna rosyjsko-japońska potwierdziła antymilitarystyczną pozycję rosyjskich anarchistów. Kropot kin osądził agresywne plany stron: „Prawdziwa wojna to święto najgorszych podłości, instynktów kapitalisty, przeciw którym każdy myślący człowiek musi walczyć”[11]. Pozycję tę podzielały organizacje anarchistyczne w ówczesnej Rosji. Anarchokomuniści z Białegostoku obwinili za starcie z Japonią „posiadaczy” i państwo. Wezwali robotników, chłopów i lumpenproletariuszy do zrywu, mobilizacji i dezorganizacji przemysłu wojennego i transportu. Oczekiwali, że masowy ruch antywojenny przerodzi się w rewolucję: „Wszystkie bogactwa przekażecie na powszechny użytek – urządzicie komuny, przy czym zniszczycie tym państwo i będą one bezpaństwowe. Włóczędzy niech zorganizują bandy do ataków na majątki, robotnicy – urządzajcie strajki i bunty, chłopi – bierzcie siłą ziemię i zapasy, wszystko czego wam potrzeba. Napadajcie na chroniące kapitał urzędy państwowe, nie płaćcie podatków i należności”[12]. Tak rosyjscy anarchiści opracowali i propagowali system działalności w warunkach wojny.

Studiując obronę anarchistyczną, badacze skupiają uwagę na pomocy udzielanej im przez kraje Ententy, które widziały się jako obrońcy zdobyczy demokratycznych pracujących w Niemczech i kojarzonych z militaryzmem i wartościami konserwatywnymi. Ale pośród anarchistów byli obrońcy proniemieckiego punktu, tacy jak: Erich Mühsam, Bruno Wille (Niemcy), Iechiel Michel Kon (USA)[13]. Jak zaświadczył więzień polityczny Fiodor Puczkow, wśród znajdujących się w rosyjskich więzieniach „anarchistów-eksistów” było wielu „germanofilów”, wiążących swoje nadzieje na amnestię ze zwycięstwem Niemiec[14]. Stanowisko to jednak nie było ani szeroko rozpowszechnione, ani przedstawione w prasie rosyjskojęzycznej. Rosyjscy obrońcy trzymali się pozycji Piotra Kropotkina. W pierwszym Liście o bieżących wydarzeniach, opublikowanym we wrześniu 1914 roku w gazecie „Rosyjskie Wiadomości”, zwrócił się on do społeczeństwa Rosji z wezwaniem: „pomagać Europie rozgnieść naszego najdroższego wroga: niemiecki militaryzm i niemiecki zaborczy imperializm”[15]. Wierzył on, że zwycięstwo Ententy musi doprowadzić do przebudowy państw na zasadach federacyjnych i pozostawieniu niepodległości albo autonomii mniejszościom narodowym[16]. To wezwanie uznanego lidera międzynarodowego ruchu anarchistycznego wywołało szok u wielu jego naśladowców. Niektórzy, jak jeden z liderów ruchu anarchistycznego w USA Saul Janowski winili Piotra Aleksiejewicza za to, że kosztem jednolitej opozycji w stosunku do wojny wzmocnił swój wpływ: „Pozytywnie zrozumieć go nie mogę... Jak dobrze moglibyśmy wykorzystać wojnę do naszych celów, jeżeliby on i jeszcze inni nagle nie zostali takimi wściekłymi patriotami”[17].

Pośród obrońców stanęli i inni znani anarchiści: Warłam Czerkiezow, Maria Goldszmit, Aleksander Borowoj, Stefan Romanow, Władimir Barmasz, Borys Wierchoustinskij. Anarchistyczna obrona była nader sprzecznym zjawiskiem. Jeśli dla prac Kropotkina i Goldszmit nie był charakterystyczny szowinizm, to na przykład Borowoj w artykule Wojna opublikowanym w 1914 roku w gazecie „Nów” przeciwstawiał dobroduszność Słowian agresywności Niemców: „Rosja – kraj tradycyjnie miłujący pokój, łagodna, lekko zapominająca o krzywdach, po słowiańsku leniwa i obojętna... Potrzebna była oczywista, straszna groźba naszej wolności, żebyśmy powstali. Teraz powinniśmy kipieć gniewem i nienawiścią, bo ten gniew i nienawiść są święte”[18].

Z nienawiścią do Niemców Czerkiezow dowodził, że z dawien dawna właściwa im jest agresywność, nienawiść do Słowian i narodów romańskich. Odrzucał przy tym jakiekolwiek znaczenie dla światowego postępu osiągnięć niemieckiej kultury i nauki, twierdząc, że główne idee i odkrycia Niemcy zaczerpnęli od Anglików i Francuzów[19]. 28 lutego 1916 roku pozycja prosojuszniczych obrońców otrzymała ogólnospołeczne poparcie w „Deklaracji” 16 anarchistów. Złożono odpowiedzialność za wybuch wojny na Niemcy, wymagano od niemieckich robotników obalenia cesarza i odmowy aneksji. Wszyscy anarchiści oferowali pomoc siłom zbrojnym Ententy[20]. Za przykład takiej działalności Kropotkin uważał patrolowanie brzegów Anglii przez ochotników-rybaków i dostawę żywności[21].

Istnieją różne wyjaśniania początków obrony anarchistycznej. Paweł Milukow sądził, ze Piotr Kropotkin zawsze był patriotą i wspominał o spotkaniu z nim 10 lutego 1904 roku: „Zastaliśmy Kropotkina w strasznym wzburzeniu i złości na japońska zdradę... Jak to się mogło stać, że przeciwnik rosyjskiej polityki i w ogóle jakiejkolwiek wojny okazał się niekwestionowanym rosyjskim patriotą? Kropotkin zaraz zdobył mnie tą swoją pozycją, tak bezwarunkowo zajętą, jak gdyby to był głos instynktu, uczucia narodowego, który zaczął w nim mówić”[22]. Według słów Iwana Kniżika-Wietrowa na londyńskim zjeździe anarchistów-komunistów-„chlebowolnych” w 1906 roku Piotr Aleksiejewicz obalił antywojenna rezolucję: „Wyraził stanowisko o możliwości wyprawy Niemiec na Rosję, nazwał Wilhelma II „koronowanym żandarmem” i z wielka nienawiścią mówił o jego krwawych planach”[23]. Na formowanie „obronnej” pozycji Kropotkina wpłynęło jego frankofilstwo[24].

Sympatie rosyjskich anarchistów do Francji miały ideologiczne podstawy. Rewolucje francuskie XVIII–XIX wieku w dużej mierze określały polityczny rozwój krajów Europy. W 1870 roku we Francji szeroko rozprzestrzeniły się idee bakunizmu i proudhonizmu, a w Komunie Paryskiej 1871 roku anarchiści widzieli przykład antyautorytarnej organizacji społeczeństwa[25]. Ataki Françoisa Ravachola, Augusta Vaillanta, Emila Henryego wpłynęły na kształtowanie się taktycznych uwarunkowań niektórych kierunków anarchokomunistów („czarnoznamieńców” i „bezprzymiotnikowców”). Rewolucyjno-syndykalistyczne związki zawodowe we Francji postrzegane były przez wielu anarchistów w Rosji jako wzorzec radykalnego ruchu robotniczego. Nie tylko obrońcy, ale i niektórzy internacjonaliści w 1914 roku nie ukrywali swoich preferencji. „Nie ma co mówić, że nasze sympatie są po stronie Francuzów”[26]. Na pozycję obrońców miały wpływ idee Michaiła Bakunina z okresu wojny francusko-pruskiej1870–1871[27]. Będąc nastawionym mocno antyniemiecko i nawet utożsamiając czasami niemiecką kulturę z autokratyczną, militarystyczną ideologią, Bakunin przewidywał wtedy katastrofę w razie klęski Francji[28]. „Przyjechałem dlatego, że głęboko przekonany jestem, że sprawa Francji znowu stała się teraz sprawą ludzkości i że jej upadek, jej ujarzmienie przez reżym, który zostanie przywiązany jej przez pruskie bagnety, byłoby z punktu widzenia wolności i ludzkiego postępu bardzo wielkim nieszczęściem”[29]. „Jedno tylko niewątpliwie – sądził w 1914 roku Kropotkin – jeśli Niemcy wkroczą, to wojna nie tylko nie będzie wyzwoleńczą. Ona przyniesie Europie nowe, jeszcze bardziej surowe zniewolenie. Rządzący Niemcami tego nie ukrywają. Sami oświadczyli, że rozpoczęli wojnę w celach zdobywczych”[30]. Walczące między sobą państwa Piotr Aleksiejewicz także zaczął dzielić na gnębicieli i walczące o wolność. Na jednym ze spotkań w okresie pierwszej wojny bałkańskiej twierdził: „chociaż zwycięstwa Słowian nad Turcją i zniknięcie Turcji jako państwa powinny być powitane jako zwycięstwo bezpaństwowości: można powiedzieć, że znikło jedne państwo z Ziemi”[31]. Jako zasadę obrońcy uznawali za pożyteczne narodowo-wyzwoleńcze ruchy z punktu widzenia ich „radykalizacji i przełożenia na tory socjalno-rewolucyjne”[32]. Być może jednak słusznie można wiązać obrońców tylko z wieloma sympatiami i wpływem teoretyków. Decydujące znaczenie miał obiektywny stan ruchu robotniczego.

Przed wojną widoczny był upadek rewolucyjno-syndykalistycznych związków zawodowych Francji, z którymi w tamtym okresie większość rosyjskich anarchistów wiązała nadzieje na rewolucyjny przewrót w Europie. Stabilizacja poziomu życia, wzrost zarobków wywołane przez rozwój przemysłu obniżyły radykalizm – zarówno taktykę, jak i żądania strajkujących. Wzrosło dążenie kierujących Powszechna Konfederacją Pracy (CGT) do decyzji o rozwiązywaniu konfliktów na drodze rozmów, nasilił się wpływ jej reformatorskiego skrzydła[33]. W krajach walczących podczas I wojny światowej masy ogarnęła fala patriotycznych nastrojów. „Fala przeszła i uniosła nas” – pisał anarchista Pierre Monatt[34]. „Byliśmy w całości pogubieni, straciliśmy głowę – przyznawał się lider internacjonalistycznej opozycji CGT Alfons Merrheim. – Dlaczego? Dlatego, że w tym momencie klasa robotnicza Paryża pchana silnym pędem nacjonalizmu nie zostawiłaby nas agentom policji do rozstrzelania. Oni sami by nas rozstrzelali”[35]. W rezultacie CGT odmówiła ogłoszenia strajku w odpowiedzi na początek wojny, wezwawszy pracowników „do obrony narodu”[36]. Zryw patriotyczny towarzyszący masowym manifestacjom i antyniemieckim pogromom w miastach dawał się zauważyć w Rosji. Jak wspominał dziennikarz-bolszewik Andrzej Radziszewski: „19 lipca według starego stylu rozpoczęła się wojna, która rozbiła cały rewolucyjny nastrój i osłabiła go w ogromnym stopniu. Dziesiątki tysięcy pracujących i setki tysięcy mieszczan, którzy wcześniej sympatyzowli z ruchem, całkowicie zostali rzuceni na kolana i potulnie szli do punktów poboru”[37]. W 1914 roku strajki w Rosji w przytłaczającym swojej większości nie miały antywojennego charakteru i były powiązane z żądaniami ekonomicznymi[38]. Niemniej Piotr Kropotkin nie otrzymał poparcia większości anarchistów ani na emigracji, ani w Rosji. Obrońcy nie mieli także swojego organu prasowego w języku rosyjskim. Odrzucenie pozycji Kropotkina w większości wyjaśniano ciężką dla anarchistów tradycją przeciwstawienia się państwu i militaryzmowi. Odejście od niej było niemożliwe. Oprócz tego obrońcy przewidywali chociażby czasową współpracę z rządem Mikołaja II do wykorzystania idei obrony[39]. Wszystko to samo w sobie było nie do przyjęcia dla anarchistów.

Opinie internacjonalistów wyrażono w Manifeście o wojnie podpisanym przez 37 anarchistów (w tym przez przedstawicieli rosyjskiego anarchizmu Władimira Szatowa, Judę Grossmana i Aleksandra Szapiro). Jego autorzy charakteryzowali wojnę jako imperialistyczną, zaznaczywszy, że obie strony prześladują w niej zaborcze cele. Odpowiedzialność za jej wywołanie złożono na kapitalistów, ziemian i biurokrację. Lecz jedyny sposób przerwania działań wojennych widziano w powstawaniu zbrojnym przeradzającym się w światową rewolucję społeczną usuwającą praprzyczyny międzynarodowych konfliktów – państwo i stosunki kapitalistyczne[40]. Grupy anarchistyczne i periodyki nieraz wyrażały się w tym duchu. Redakcja gazety „Robotniczy Sztandar” wzywała do orientowania się na „przymusowe przerywanie wojny kolektywną wolą mas pracujących”, prowadzenia propagandy anarchistycznego komunizmu, tworzenia Międzynarodówki Robotniczych Organizacji „na podstawach antypaństwowości, antypatriotyzmu i antymilitaryzmu”[41]. Do strajku powszechnego jako skutecznego środka walki przeciwko wojnie i militaryzacji wzywano w artykułach „Głosu Pracy”[42], a klęskę armii rosyjskiej rozpatrywano analogicznie z wydarzeniami 1905 roku jako czynnik przyczyniający się do rozwoju rewolucji[43]. „Przed wszystkim i szybciej – rewolucja, a następnie albo wspólnie z tym – rewolucyjna wyzwoleńcza wojna przeciwko wszystkim rodzajom przemocy i przeciwko wszystkim jej nosicielom, rosyjskim, niemieckim i innym” – pisał Wsiewołod Wolin[44]. Przy tym przytłaczająca większość zwolenników Manifestu o wojnie (Wsiewołod Wolin, Grigorij Rajwa, Aleksander Gie i inni.) oddzielali idee kosmopolityzmu. Najbardziej konsekwentnie rozwijał je Aleksander Gie. Według niego patriotyczna pozycja socjalistów była logicznym skutkiem uznania przez nich prawa narodów do samostanowienia[45]. W ideologii ruchów narodowościowych Gie widział „potencjalne elementy, które z czasem staną się nacjonalistycznymi”[46]. Tymczasem, jak mu się wydawało, że usunąć przyczyny wojny, można tylko kierować się „internacjonalizacją wszystkich dóbr kultury i kulturową asymilacją wszystkich cywilizowanych narodów”. Miał nadzieję na to, że nadchodząca rewolucja społeczna przyniesie przezwyciężenie nacjonalistycznych nastrojów, zapewniwszy równomierny dostęp ludzi do osiągnięć kultury współczesnej[47]. Drugi ideolog antywojennego skrzydła anarchistów, Gieorgij Gogelia, wyrażał spokój w zakresie tego, jak układały się międzynarodowe stosunki na Zakaukaziu. Demaskując zaborcze dążenia krajów, Ententa oskarżała rząd Rosji o dążenie do likwidacji narodu gruzińskiego za pomocą ormiańskiej imigracji: „po przyłączeniu przez Rosję Armenii (...) rozpoczyna się gromadna emigracja Ormian do Gruzji, do centrum przemysłu. Wzmoże się sztuczne mieszanie narodów, tak gorliwie stosowane w praktyce przez carską Rosją od dawna... Gruzinów czekają od »wyzwoliciela« narodów tylko nieszczęścia, spotkało to Żydów – utrata terytorium”[48].

Większość internacjonalistów sprzyjało Karlowi Liebknechtowi, Róży Luksemburg, Włodzimierzowi Leninowi[49]. Byli też i tacy, którzy bronili tradycyjnego sceptycyzmu w stosunku do socjaldemokratów. W kwietniu 1915 roku na stronach wydanej przez Apollonoa Karelina broszury Kraj północy członek Bractwa Wolnych Społeczników robił aluzje do nieszczerości antywojennych wystąpień mającego te same poglądy Karla Liebknechta[50]. Sam Karelin był za sojuszem z anarchistami-obrońcami. Pośrednio uznając w liście do Kropotkina jego słuszność, tłumaczył swoją pozycję koniunkturalnymi motywami i dążeniem bycia w awangardzie ruchu rewolucyjnego: „Czytałem, drogi nauczycielu, Wasze pisma o wojnie. Widziałem całą siłę Waszych dowodów... Ale... jeśli byśmy my, ja z towarzyszami, wzięli wasz punkt widzenia, nikt by nie niósł naszych czarnych sztandarów w codziennej walce, która zacznie się po wojnie”[51]. W 1916 roku Karelin otwarcie usprawiedliwiał pozycje obrońców: „P. Kropotkin w niczym nie zmienił swoich poglądów, przyjął współczesną wojnę jak takie zjawisko, któremu my nie możemy przeszkodzić i z którego powinniśmy wyciągnąć jak największy pożytek... Protestując przeciw wojnie, można dojść do wniosku, że trzeba w niej uczestniczyć... Stronnicy P. Kropotkina biorą broń i idą na Niemców, wierząc, że zwycięstwo na stulecie zatrzyma triumf naszej doktryny, to jest nie będzie mniejszym złem niż śmierć któregoś z nas!”[52].

Idee internacjonalistów wyrażały periodyki rosyjskiej anarchistycznej emigracji: „Głos Pracy” (1911–1917, Nowy Jork), „Alarm” (1914–1916, Genewa), „Robotniczy Sztandar” (1915–1917, Lozanna), „Robotnicza Myśl” (1916–1917, Nowy Jork), „Gwiazda Wschodu” (1916, Pittsburgh). Pod ich wpływem znalazły się największe organizacje anarchistów-emigrantów i przede wszystkim Federacja Związku Robotników Rosyjskich USA i Kanady (FSRR) powstała na zjeździe założycielskim w Detroit 1–6 lipca 1914 roku (w jej skład weszły 24 organizacje anarchistyczne Ameryki Północnej liczące ogółem ponad 600 osób). Przyjąwszy anarchistyczny program, FSRR wydawała anarchistyczną literaturę i pomagała anarchistom w Rosji. „Głos Pracy” stał się tubą Federacji. W gazecie licznie drukowano znanych anarchistycznych publicystów, jakość jej antywojennych materiałów, a także jej popularność wśród emigrantów w Ameryce i Europie wzrastała. W latach 1911–1914 rozprowadzano ją na terenie całej Rosji. Z „Głosem Pracy” podtrzymywała związek Moskiewska Grupa Anarchistów Syndykalistów (MGAS). Jak pisze Leonid Łazarow, pod wpływem antymilitarystycznych artykułów członkowie FSRR odmawiali wstępowania do szkół wojskowych, uchylali się od służby w armii amerykańskiej, podlegając aresztowi i karze więzienia (w niektórych przypadkach do 5–10 lat)[53].

Anarchistyczna emigracja w Europie nie miała jednego centrum. Najbardziej wpływowymi grupami rosyjskich anarchistów-komunistów były „Wolna Wola” (Anglia), „Alarm” i „Robotniczy Świat” (Szwajcaria). Liczebność każdej z nich wynosiła 5–30 osób[54]. Ich drukowanymi organami były: „Robotniczy Sztandar” i „Alarm”. W marcu 1915 roku Karelin opublikował jeden numer broszury Kraj północy. W odróżnieniu od „Głosu Pracy” publikacje te ukazywały się nieregularnie i nie często docierały do Rosji. Do tego, jak wspominała Lidia Nikonowa-Gogelia, już w 1914 roku francuska policja miała spis rosyjskich antymilitarystów. 3–4 sierpnia po ogłoszeniu mobilizacji pośród nich przeprowadzono aresztowania i rewizje z zatrzymaniem papierów[55]. W 1916 roku represjom za propagandę przeciw wojnie poddano Wsiewołoda Wolina. Po aresztowaniu przesiedział wiele miesięcy w obozie dla internowanych, później wydalony, w sierpniu 1916 roku zmuszony był wyjechać do USA[56].

Grupy emigracyjne tymczasem kolportowały antywojenne ulotki. W kwietniu 1915 roku genewski „Nabat” wystąpił z proklamacją „1-go maja. Obywatele!”. W 1916 roku pojawiło się jeszcze 5 ulotek: „Protest” (zurychski „Robotniczy Świat”), „Aktualności dnia” i „Odpowiedź” (Genewa), „Protest” (Paryż), „Do wszystkich uciśnionych”[57]. Ostatnia ulotka była wydrukowana w październiku– listopadzie 1916 roku w wielu drukarniach Sztokholmu. Miała około tysiąca egzemplarzy nakładu i część została skonfiskowana przez szwedzką policję. Wojskowy agent Rosji w Szwecji przewidywał, że wydanie jej było dziełem rąk wywiadu niemieckiego, jednakże nie ma potwierdzenia tej wersji[58]. Agitujący przeciw wojnie aktywiści FSRR organizowali wykłady i dyskusje z obrońcami (socjaldemokratami i eserowcami). W końcu 1915 roku Nikołaj Muchin miał wykłady w Chicago i Cleveland, a w marcu 1916 roku jego wystąpienia na temat „Wojna, patriotyzm i ojczyzna” słuchano w Detroit i Rochester. Na początku września 1915 roku Leonid Łazarow wyjaśnił w Detroit „Stosunek Piotra Kropotkina do europejskiej wojny”. Jesienią 1916 roku Federacja zorganizowała dla Grigorija Rajwy „objazd wykładowy” przez Bridgeport, Chester, Cleveland i Detroit, gdzie opowiadał o przebiegu wojny i planach stworzenia nowej Międzynarodówki. W listopadzie 1916 – styczniu 1917 roku Wsiewołod Wolin jeździł do Cleveland, Chicago i Detroit, dzieląc się swoimi przemyśleniami o anarchizmie, syndykalizmie, wojnie i strajku powszechnym[59].

Ważnym kierunkiem w działalności emigrantów stało się przerzucanie agitatorów i literatury do Rosji, z którą kontakt w okresie wojny został przerwany. We wrześniu 1915 roku redakcja „Sztandaru Robotniczego” informowała o zbiórce środków na te cele[60]. Nikołaj Pietrow-Pawłow, osiedliwszy się w należącym do Japonii Dairenie, blisko rosyjskiej strefy wpływów w Mandżurii, w 1915 roku przez Charbin i marynarzy z Władywostoku przerzucał do Rosji wydawnictwa rosyjskich emigrantów-anarchistów. Tylko w 1915 roku zdołał on przesłać przez granicę część nakładu gazety „Alarm”, broszury Nowa Ewangelia i Za pokój[61]. W Piotrogrodzie publikacje anarchistyczne otrzymywano przez Archangielsk (oczywiście przy pomocy marynarzy z okrętów handlowych)[62]. Według doniesień Łazarowa redakcja „Głosu Pracy” stworzyła kilka grup dla szerzenia propagandy w Rosji. Wiosną 1916 roku niektórzy ich członkowie udali się do ojczyzny celem kolportowania gazety i ustanowienia kontaktów[63]. W listopadzie 1916 roku pisarzowi oddziałowemu 28. Zapasowego Batalionu Piechoty Szczerbaczence przysłano z Ameryki do Charkowa broszurę Komu służy żołnierz wzywającą do odmowy służby wojskowej[64]. Materiały agitacyjne docierały do Rosji przez działający w Nowym Jorku Anarchistyczny Czarny Krzyż (AKK) od 1913 roku zajmujący się zbieraniem i wysyłką środków więźniom politycznym i zesłanym do 25 zasiedlonych punktów. Dzięki niemu do więzień i miejsc zsyłki udało się przekazać ankietę z prośbą o opinię na temat wydarzeń I wojny światowej. Później rezultaty sondy zostały opublikowane i ujawniły antywojenne nastroje większości uwięzionych[65].

Emigranci także okazywali pomoc dezerterom z Rosji. Udzielał jej Pietrow-Pawłow, przez którego adres przekazywano korespondencję z rodzinami, środki na utrzymanie i przejazd do Japonii, Australii i Ameryki uchylających się od służby wojskowej. Funkcjonowało to w oparciu o darowizny żyjących w USA anarchistów i bundowców, a także rodzin dezerterów i zbiegłych więźniów politycznych. W listopadzie 1916 roku Pietrow-Pawłow zwrócił się do rządu japońskiego z prośbą o podjęcie decyzji w sprawie znajdujących się w Dairenie dezerterów (około 50 mężczyzn), którzy chcieli wyjechać do Korei[66]. Utrzymywał korespondencję z deportowani na Syberię (anarchistami i socjaldemokratami), wysyłając części z nich pieniądze i literaturę anarchistyczną, pomagał nielegalnie przedostać się za granicę[67]. W 1915 roku jego korespondencję odkryła francuska cenzura wojskowa, a pod koniec października 1916 roku na żądanie rosyjskiego konsula Pietrow-Pawłow został aresztowany przez japońską policję i wydany Rosji[68].

W latach 1914–1917 ruch anarchistyczny na terytorium Rosji przeżywał okres rozwoju. Gdy w latach 1914–1915 jego grupy (od 5 do 50 ludzi) działały w 8–9 miastach, już w 1916 i początku 1917 roku – w 17[69]. Najbardziej liczne były w Piotrogrodzie (w 1916 roku istniało tam 6 organizacji o ogólnej liczbie ponad 100 ludzi)[70] i w Moskwie (w 1916 roku – 7 grup i 73 działaczy)[71]. Według danych Walerija Kriweńkiego na początku 1917 roku w Rosji doliczono się około 300 anarchistów. Postępowo dokonywała się konsolidacja ruchu, powstawały duże centra. Wiosną 1914 roku pojawiła się Grupa Anarchistów-Komunistów Zsyłanych na Wschodnia Syberię jednocząca kilkudziesięciu ludzi[72]. W 1914 i 1916 roku w Piotrogrodzie powstały ogólnomiejskie Północny Związek Anarchistów i Północna Grupa Anarchistów jednoczące rejonowe organizacje stolicy. Zaznaczyła się stała tendencja do ustalenia kontaktów między regionami. W latach 1914–1916 piotrogrodzcy emisariusze odwiedzili Baku, Briańsk, Jekaterynosław, Kijów, Moskwę, Odessę, Tułę i Charków[73]. W 1916 roku lider Zjednoczonej Grupy Anarchistów Rejonu Wyborskiego Aleksandr Fiodorow stworzył organizację w Moskwie[74]. Piotrogrodzki anarchista Nikołaj Liebiedew do początku 1917 roku kształcił konspiracyjną grupę wśród robotników Kazania[75]. W grudniu 1914 i jesienią 1916 roku podjęto nieudane próby zwołania ogólnorosyjskiego zjazdu anarchistów[76].

Działalność antywojenna organizacji anarchistycznych w Rosji wyrażała się przede wszystkim w propagandzie. W warunkach konspiracyjnych trudno było szerzyć ją ustnie i przy tym publicznie. Sytuację tę ilustruje historia z życia Władimira Possego, dziennikarza, znanego propagandzisty idei pokojowego anarchizmu, rewolucyjnego syndykalizmu i działalności kooperacyjnej. W sierpniu 1914 roku podczas wyjazdowych wykładów po miastach Powołża i Uralu odwiedził Sarapuł. W mieście tym wygłosił wykład o Niemczech i Niemcach rozwiewający propagandowe mity: „wskazywałem, że wojna jest sprawą paskudną, podłą, okrutną i że Niemcy są nie bardziej większymi zwierzętami niż Anglicy, Francuzi i my Rosjanie. Przypominałem o geniuszach literatury niemieckiej, sztuki, nauki. Przypominałem o tym, czego nas uczyli Niemcy i wyrażałem pewność, że po wojnie będziemy z Niemcami w przyjaźni uczyć się, pracować i tworzyć, jak przyjaciel u przyjaciela, a nie kłócić się. Przestrzegałem przed nagonką na Niemców żyjących w Rosji jako niewinnych przestępstw Wilhelma”[77]. Wykład wywołał nagonkę na Possego w miejscowej czarnosecinnej prasie, gdzie wykładowcę otwarcie nazywano niemieckim i austro-węgierskim szpiegiem. Na następny wykład przyszli w dużej mierze oficerowie policji. Przez cały dzień zaraz po kazaniu w miejscowym soborze archcybiskupa Ambrożego liderzy miejscowych czarnosecińców i tłum parafian próbowali zlinczować Władimira Possego przebywającego na miejskim placu. Tylko wstawiennictwo znajdującego się tam pracownika sądu uratowało życie wykładowcyantymilitarysty. Zgodnie z decyzją gubernatora wiatckiego na Possego nałożono duża karę. Następnie minister spraw wewnętrznych do wiosny 1916 roku zakazał wykładowczej działalności Władimirowi Possemu[78].

Anarchiści nadal próbowali szerzyć propagandę na masowych zebraniach. 15 sierpnia 1916 roku A. Skworcow i Salomon Lewin wystąpili na nielegalnym spotkaniu robotników charkowskich fabryk. Oświadczyli, że wojna prowadzona jest w interesie kapitalistów bogacących się na rachunek proletariatu. Starając się obalić argumenty obrońców, zapewniali, że w razie zwycięstwa Ententy sytuacja materialna pracowników pogorszy się wskutek dużego zadłużenia Rosji u sojuszników. 11 października 1916 roku Skworcow wziął udział w strajku studenckim w Charkowie, wykrzykując hasła „Precz z wojną, niech żyje rewolucja!”[79].

Bardziej znana była agitacja drukowana. Według danych Pawła Koroticza w latach 1914–1916 w Rosji opublikowano około 27 ulotek anarchistycznych i proklamacji[80]. Przygotowywano je z reguły na hektografie lub szapirografie. Bardzo często kolportowano ręcznie pisane ulotki. Konspiracyjne grupy drukarzy likwidowano rzadko. MGAS razem z bolszewikami zaopatrzyła się w powielacz pochodzący z ekspropriacji w jednej z drukarń. Wielokrotnie podejmowano próby wydawania periodyków. W latach 1914–1915 Grupa Robotniczych Anarchistów-Komunistów opublikowała w Piotrogrodzie jeden numer biuletynu „Anarchia”[81], a Północny Związek Anarchistów powielił na hektografie dwa numery magazynu „Anarchista”. Oprócz tego Północna Grupa Anarchistów opublikowała w 1915 roku propagandowe broszury Podstawy anarchizmu i Trzej wrogowie. Głód. Niewiara. Strach[82].

Pierwsze antymilitarystyczne ulotki pojawiły się już jesienią 1914 roku. Najbardziej znane z nich to: „Do żołnierzy!” (październik, Irkucku) i „Do wszystkich pracujących” (listopad, Sankt-Petersburgu)[83]. Tylko piotrogrodzcy anarchiści od sierpnia 1914 do stycznia 1917 roku opublikowali 13 proklamacji (w 1914 roku – 1, w 1915 – 9, w 1916 – 3)[84]. O ich nakładach dowiadujemy się z danych policyjnych. W czasie rewizji i aresztowań pośród członków Grupy Robotniczych Anarchistów-Komunistów w Piotrogrodzie cofnięto 100 egzemplarzy wezwania „Towarzysze! Dziesięć lat temu...” i 85 „Wojna i rewolucja”[85]. Nakład ulotek MGAS osiągnął 1000–2000 egzemplarzy[86]. Adresowane były one przede wszystkim do robotników i kolportowane w przedsiębiorstwach. W sierpniu 1915 roku ulotki Północnej Grupy Anarchistów „O wojnie” i „Towarzysze! Robotnicza Rosja i rosyjski proletariat...” czytano przeważnie na Putiłowskim, Bałtyckim Stoczniowym i mechanicznych zakładach Piotrogrodu[87]. Zimą i wiosną 1916 roku anarchiści, którzy pod przewodnictwem Fiodorowa przyjechali do Moskwy z Piotrogrodu, rozdawali broszury Podstawy anarchizmu i Marsz przeciw wojnie w Wojskowo-Przemysłowej Fabryce nr 1, zakładach „Dynamo”, „Duks” Dobrowa i Nabgolca, „Bari”[88]. We wrześniu 1916 roku proklamacje pojawiły się w Moskwie w zakładach Michelsona, Duksa, sokołowskim i miejskich tramwajarniach. Według danych policji „część robotników odniosła się ze zrozumieniem do ulotek”[89]. Cyklicznie wywoływano robotnicze konflikty. Przykładowo 27 października 1915 roku podczas strajku w zakładzie „Feniks” w Piotrogrodzie kolportowano odezwę wzywającą do zakończenia wojny na drodze wywołania rewolucji socjalnej[90].

W większości ulotki kierowane były do adresatów („Do wszystkich pracujących”, „Robotnicy!”, „Bracia żołnierze!”, „Towarzysze robotnicy!”, „Robotnicy – producenci rur!”, „Robotnicy i robotnice!”[91]) i zawierały hasła: „Precz z wojną!”, „Precz z waszymi krwawymi wojnami!” itd.[92] Zawierały bezstronną ocenę działań wojennych, które charakteryzowały jako „krwawą grę rządów”, „bratobójczą wojnę”, „wielką wojnę światową” itd.[93] Położenie Rosji przedstawiały katastroficznie: „Ofiary naszych wojsk sięgnęły dwóch milionów. Każdy dzień wojny niesie ponad 40 tysięcy ofiar i kosztuje 200 milionów”[94]. Nowymi hasłami w anarchistycznej propagandzie stały się oskarżenia o zdradę ostro brzmiące w kolportowanej w listopadzie 1916 roku ulotce MGAS „Uwolnienie pracujących powinno być sprawą samych pracujących”. „My pamiętamy imiona Suchomłynowa i Miasojedowa, którzy swoją zdradą sprzyjali pomyślnemu zniszczeniu rosyjskiej armii. Wiemy, że zdrada gnieździ się w carskim pałacu i koło młodej królowej grupuje się kółko germanofilów mających swoich agentów w neutralnych krajach. Oto dlaczego odbywa się takie bezlitosne niszczenie na froncie rosyjskich robotników i chłopów, oto dlaczego nasze straty osiągają straszną cyfrę – prawie 9 milionów ludzi, to jest więcej niż straty Niemiec i Austrii razem wziętych”[95]. Ulotka MGAS jest ciekawa przez to, że sformułowano w niej strategię walki politycznej wzywającą do obalenia Mikołaja II w lutym 1917 roku. W ulotce oskarżono rząd o niezdolność naprawy „kwestii spożywczych” i zapowiadano klęskę głodu w przypadku, gdy prywatna inicjatywa zostanie zakłuta przez działania biurokracji. Ze swej strony jej autorzy proponowali robotnikom skorzystać z konfliktu między Dumą Państwową a Mikołajem II: „Towarzysze, wzywamy was ponownie do wzięcia w ręce sławnego oręża walki proletariackiej i zadania decydującego uderzenia swojemu złowieszczemu wrogowi. Niech dzień otwarcia Dumy Państwowej będzie naznaczony strajkiem moskiewskiego proletariatu. W ten dzień burżuazja przygotowuje się do przeprowadzenia natarcia z trybuny parlamentarnej. W związku z tym uderzenie w naszego przeklętego wroga zostanie przeprowadzone z dwóch stron”[96]. Zatem walka o anarchistyczny ideał została przeniesiona w dalszą przyszłość (co było nietypowe dla anarchistów początku XX wieku), a bliższymi celami ogłoszono obalenie samodzierżawia, zakończenie wojny, pozostawienie politycznych swobód i ogłoszenie amnestii[97].

W armii i we flocie agitacją zajęli się znani anarchiści – Aleksander Borowoj, Anatolij Żeleźniakow, Grigorij Maksimow i inni. „Już odpowiedziałem na męczące mnie pytanie – wspominał Maksimow mający możliwość uciec ze służby – od mobilizacji nie uchylałem się. Idę do wojska i będę żył razem z narodem w jednakowych dla niego warunkach. Dzielił wszystkie trudności i prowadził antywojenną i polityczną propagandę w koszarach”[98]. W 1915 roku został ochotnikiem nieliniowej służby w 176. Zapasowym Pułku Piechoty rozlokowanym w Czerwonej Wsi pod Piotrogrodem. Tam Maksimow uczestniczył w spotkaniach z żołnierzami, krytykując wojnę i politykę Mikołaja II i ostrożnie wyjaśniał idee anarchistycznego samorządu. Jako jeden z najbardziej piśmiennych zdobył zaufanie niskich rangą ze swojego oddziału i został skierowany przez nich do deputowanego Dumy Aleksandra Kiereńskiego z żądaniem zaprzestania przez dowódców kar cielesnych[99].

Aleksander Żeleźniakow w latach 1915–1916 służył w 2. Bałtyckiej Załodze Floty na statku szkoleniowym „Ocean”. W swoich listach donosił moskiewskim anarchistom o nastrojach marynarzy i własnej działalności (udało mu się rozprowadzić pośród wojskowych literaturę i ulotki)[100].

Grupa Robotniczych Anarchistów-Komunistów w 1915 roku wkładała swoje ulotki w gazety z zapytaniem, czy przekazać je żołnierzom[101]. Dostawę antywojennych proklamacji na front, a stamtąd broni opanowali członkowie MGAS[102]. Północny Związek Anarchistów miał nadzieję przyciągnąć żołnierzy do dokonania ataków na wyższych dowódców. Dlatego jesienią 1916 roku z członków piotrogrodzkiego garnizonu planowano stworzenie bojowych grup[103]. W wezwaniach do żołnierzy mówiono przede wszystkim o trudnościach wojny i odpowiedzialności za nie rządu carskiego i kapitalistów: „Wy, żołnierze przelewający swoją krew za interesy cara i kapitalizmu. I wy, skazani na śmierć, zmuszeni głodować i marznąć w okopach w żałosnych warunkach mięsa armatniego i kupy nawozu”[104]. Ulotki mówiły, że „życie i zdrowie samych żołnierzy dowództwo ceni mniej niż naboje”, „A jaki nikczemny stosunek rządu do rannych, jakie żałosne datki rzucają im tłuści panowie, jakie oburzające ograniczenia istnieją przy określeniu zasiłków dla ofiar wojny”[105]. Pogorszenie sytuacji socjalno-ekonomicznej w kraju ściśle jest związane było z działaniami wojennymi: „W tym czasie wszystkie materialne ciężary wojny składa się na biedniejszą ludność. Nierównomiernie rosną podatki, apetyty fabrykantów i kupców podwyższających ceny na towary. Rozwijają się kradzieże, żebrzą rodziny rezerwistów, głodują bezrobotni”[106]. Ukazywano też okrucieństwo władz do tych, co zostali na tyłach: „Już półtora roku, jak leje się wasza krew na polach wielkiego pobojowiska narodów. Ludzi, napuszczonych na siebie nawzajem przez carów i rządy wszystkich prowadzących wojnę państw w imię despotycznej władzy i w imię kapitalistycznej burżuazji, która pod piorunami dział i przez potoki krwi ludu rabuje wasze żony, matki i ojców. Za każdą próbę protestu policja na rozkaz rządu rozstrzeliwuje bezbronnych robotników, kobiety, starców i dzieci”. Odpowiedzialność za to ulotka składała nie na żołnierzy, a na policję[107]. W wezwaniach udzielano fałszywych informacji jawnie kontrastujących z defetystyczną pozycją anarchistów: „Jak mówią wasi zdrajcy generałowie, którzy razem z carycą Marią sprzedali plany działań wojennych Niemcom, ta zdrada drogo kosztowała naszą rozszarpaną ojczyznę. Miliony żyć ludzkich zostały rzucone na pewną zagładę przez zdradziecki rząd i generałów”[108]. Informowano także o wystąpieniach robotników i żołnierzy w Austro-Węgrzech i Niemczech, co świadczyło o zbliżaniu się rewolucji[109]. „Żeby zakończyć awantury drapieżników prowadzące do masowego uboju podległej im masy niezbędne jest zniszczenie państwa. Przed robotniczymi masami staje zadanie zniszczenia kapitalistycznego ustroju i zniszczenia państwa na drodze nasilającej się rewolucji z zajęciem ziemi, fabryk, zakładów i całego mienia panów na użytek powszechny”[110].

Starając się rozszerzyć liczbę swoich zwolenników anarchiści pomagali dezerterom. W 1916 roku w oświadczeniu Piotrogrodzkiego Oddziału Obrony informowano, że w stolicy „największy procent składu grup anarchistycznych stanowią żołnierze-dezerterzy, którzy świadomie i nielegalne uchylają się od służby wojskowej”[111]. Według opinii policji „oni dali się skusić życiem za środki organizacji. Chętnie wstępują do grup anarchistycznych, stając się gotowymi kadrami i posłusznymi wykonawcami kierowników ekspropriacji”[112]. Oprócz tego była „znaczna liczba dezerterów żyjących w stolicy bez określonych zajęć”. Anarchiści mogli ich zabezpieczyć nie tylko pieniędzmi, ale też fałszywymi dokumentami[113]. Aleksander Tjuchanow przy pomocy MGAS w lecie 1914 roku w jednej z drukarń sporządził „białe bilety” (świadectwa o zwolnieniu ze służby wojskowej), które rozprowadzono wśród anarchistów i sympatyków pragnących uchylić się od powołania do wojska[114]. Przygotowywano także książeczki paszportowe i inne dokumenty. Podczas rewizji 16 marca 1916 roku w mieszkaniu w Piotrogrodzie anarchista P. Filimoszkin został ujęty na przygotowaniu podrobionych dyplomów i świadectw zakończenia bogorodskiej 4-klasowej szkoły początkowej[115].

Znane stały się ucieczki anarchistów z armii i floty. Przykładowo w lipcu 1915 roku grupa anarchistów znajdująca w się w Moskwie pod przywództwem łotewskiego szewca Bielewskiego-Bierzina przygotowywała ucieczkę wezwanego do armii anarchisty Gajgla[116]. W sierpniu 1915 roku uciekł z Moskiewskiego Szpitala im. Piotra Wielkiego szeregowy 143. Drochobużskiego Pułku Piechoty K. Cesnik, działacz grupy anarchistycznej w Charkowie. 30 maja 1916 roku z 29. Zapasowego Pułku Piechoty zdezerterował anarchista E. Rudziński[117]. W 1916 roku uciekł ze statku szkoleniowego „Ocean” Żeleźniakow.

Na gruncie działania antywojennego zaznaczyła się współpraca anarchistów z partiami socjalistycznymi. Już jesienią 1914 roku w Charkowie anarchiści, eserowcy i socjaldemokraci opublikowali wspólnie antywojenna ulotkę. Na początku lutego 1915 roku w Moskwie miało miejsce spotkanie przeciwnych wojnie anarchistów, eserowców i anarcho-syndykalistów[118]. Wskutek zaistniałych rozbieżności zebrania nie przyniosły żadnych rezultatów. Jednakże w miejscach zesłania i odosobnienia warunki życia codziennego i walka o prawa uwięzionych łączyły przedstawicieli różnych prądów ideowych, a współdziałanie układało dość dobrze. W 1916 roku część zesłanych anarchistów włącznie z bolszewikami, eserowcami i mienszewikami wstąpiła w Tomsku do Związku Wojenno-Socjalistycznego[119] . W więzieniu chersońskim anarchiści wzięli udział w prowadzonym z inicjatywy eserowca-maksymalisty Borysa Żdanowskiego w przesłuchiwaniu o stosunku do pierwszej wojnie światowej i jej charakterze i oczekiwanych wydarzeniach. Przesłuchanie ujawniło przewagę nastrojów internacjonalistycznych i defetystycznych. Wiosną 1916 roku więźniowie chersońscy opublikowali nielegalną, pisaną ręcznie gazetę „Wolne Myśli”, na której stronach były dyskusje o wojnie. Wśród jej autorów i wydawców byli anarchiści: A. Andriejew, Winokurow, K. Kasparow[120].

Tak w latach pierwszej wojny światowej wyglądała antymilitarystyczna propaganda, która zajmowała najważniejsze miejsce w działaniu rosyjskich anarchistów. Sprzyjała rozszerzaniu ich wpływu i wzrostowi ruchu pośród robotników, służących i dezerterów uzupełniających szeregi organizacji anarchistycznych. Nie mniej aktywną pracę prowadzono w środowisku żołnierzy i marynarzy. Propagowane przez część anarchistów wzory zastosowano w lutym 1917 roku.

Bibliografia

Avrich P., The Russian Anarchists, Princeton 1967.

Avrich P., Anarchist Portraits, Princeton 1988.

Бакунин М.А., Парижская коммуна и понятие о государственности // Бакунин М.А.

Избранные сочинения. Т. IV. Пб.; М., 1920.

Бакунин М.А., Анархия и Порядок: сочинения. М., 2000.

В.Э. [Волин В.М.] Край завесы // Голос труда. 27 августа 1915. No 50.

Woodcock G., Avakumovič I. The Anarchist Prince: A Biography of Peter Kropotkin, London 1950.

Гроссман-Рощин И., Характеристика творчества П.А. Кропоткина. Пг.; М., 1921.

Дамье В.В., Анархизм и национальный вопрос в XIX–XX веках // Национальная идея на европейском пространстве в XX веке. Сборник статей. Т. 2. М. 2005.

Дамье В.В., Забытый Интернационал. М., 2006.

Домела-Ньювангуис Ф., Вопрос о милитаризме // Анархизм. Сборник. М. 1999.

Дрикер Н., Херсонская каторга в дни войны // Каторга и ссылка. Киев, 1924.

Дубовик А.А., Чёрное знамя в столице империи. Анархисты Петербурга в 1910–17 гг. // Новый Свет. 1998.

Худолей В., Воспоминания анархиста // Волна. 1923. No 46. Худолей В., Анархические течения накануне 1917 года // Михаилу Бакунину. 1876–1926: Очерки истории анархического движения в России. М., 1926.

Горев Б.И., Анархизм в России (от Бакунина до Махно). М., 1930. К. [Гольдсмит М.И.] Бакунин и война // Голос труда. 1914. 13 ноября. No 11. Канев С.Н., Революция и анархизм: из истории борьбы революционных демократов и большевиков против анархизма (1840–1917 гг.). М., 1987.

Кирьянов Ю.Н., Социально-политический протест рабочих России в годы Первой мировой войны (июль 1914 – февраль 1917 гг.). М., 2005.

Книжник И.С., Воспоминания о П.А. Кропоткине и об одной анархистской эмигрантской группе // Красная летопись. 1922. No 4.

Комин В.В., Анархизм в России. Калинин, 1969.

Корноухов Е.М., Борьба партии большевиков против анархизма в России. М., 1981.

Костенко Д.Г., Оборончество Кропоткина в годы I мировой войны // Труды Международной научной конференции, посвящённой 150-летию со дня рождения П.А. Кропоткина. Вып. 3. М., 2001.

Кропоткин П.А., Хлеб и Воля. Современная наука и анархия. М., 1990.

Кропоткин П.А., Анархия, её философия, её идеал: Сочинения. М., 1999.

Кропоткин П.А., Речи бунтовщика. М., 2009.

Кропоткин П.А., Парижская коммуна // Кропоткин П.А. Речи бунтовщика. М., 2009.

Кривенький В.В., Анархисты // Политические партии и общество в России 1914–1917 гг. М., 1999.

Коротич П.О., Российские анархисты в годы первой мировой войны: идеология, организация, тактика (1914–1918 гг.). Дис. ... канд. ист. наук. М., 2000.

Липоткин Л., Русское анархическое движение в Северной Америке. Исторические очерки // ibid. Lipotkin papers. B. 1. Максимов Г.П., В годы войны (Из записок анархиста) // Летопись революции. Кн. 1. Берлин, 1923.

Miller M., Kropotkin, Chicago 1976.

Мкртичян А.А., »Всякого угнетателя личности я ненавижу« // Труды Комиссии по научному наследию П.А. Кропоткина. М., 1992.

Милюков П.Н., Воспоминания. М. 1991.

Оргеиани К. [Гогелия Г.И.], Анархисты и война // Голос труда. 1915. 30 апреля. No 34.

Петушкова И.В., Пётр Алексеевич Кропоткин и I Мировая война // Труды Международной научной конференции, посвящённой 150-летию со дня рождения П.А. Кропоткина. Вып. 2. М., 1997.

Поссе В.А., Мой жизненный путь. Дореволюционный период (1864 – 1917 гг.). М.-Л. 1929.

Пирумова Н.М., Пётр Алексеевич Кропоткин. М., 1972.

Пучков-Безродный. Политическая каторга об империалистической войне // Пролетарская революция. Ноябрь 1924. No 11(34).

Пьерро М., Кропоткин и война // П.А. Кропоткин и его учение. Интернациональный сборник, посвящённый десятой годовщине смерти П.А. Кропоткина. Чикаго, 1931.

Рабочий Альфа. [Гиттерман А.М.]. Письмо из Швейцарии. Против течения // Голос труда. 1914. 18 декабря. No 16.

Сандомирский Г.Б., Торжество антимилитаризма. М., 1920.

Сандомирский Г.Б., Кропоткин и Франция // Пётр Кропоткин. Сборник статей. Пг.; М., 1922.

Сапон В.П., Аполлон Андреевич Карелин: Очерк жизни. Н. Новгород, 2009.

Скирда А., Индивидуальная автономия и коллективная сила. Обзор либертарных идей и практик от Прудона до 1939 г. Париж, 2002.

Суворов В.П., Анархизм в Тверской губернии: вторая половина XIX в. – 1918 г. Дис. канд. ист. наук. Тверь, 2004.

Шрейер П., Немецкие анархисты и война // Набат. Май–июнь 1915. No 2.

Штырбул А.А., Анархистское движение в Сибири в 1-й четверти XX века. Антигосудар ственный бунт и негосударственная самоорганизация трудящихся: теория и практика. Ч. 1. Омск, 1996.

Тюханов А.Н., Палубная походка. М.; Л., 1931.

Залежский В., Анархисты в России. М., 1930.

Яковлев Я., Русский анархизм в Великой Русской революции. М., 1921.

Ярославский Е.М., Анархизм в России. М., 1939.

[1] Patrz: Петроградская федерация анархистов. [Пг.], 1923 // International Institute of Social History (IISH), Amsterdam. Fleshin papers. F. 84; Липоткин Л. Русское анархическое движение в Северной Америке. Исторические очерки // ibid. Lipotkin papers. B. 1.; Дрикер Н. Херсонская каторга в дни войны // Каторга и ссылка. Киев, 1924. С. 71–80; Худолей В. Воспоминания анархиста // Волна. 1923. No 46. С. 32–37; он же. Анархические течения накануне 1917 года // Михаилу Бакунину. 1876–1926: Очерки истории анархического движения в России. М., 1926. С. 314–322; Максимов Г.П. В годы войны (Из записок анархиста) // Летопись революции. Кн. 1. Берлин, 1923. С. 243–268; Тюханов А.Н. Палубная походка. М.; Л., 1931.

[2] В.Э. [Волин В.М.] Край завесы // Голос труда. 27 августа 1915. No 50. С. 2.

[3] Яковлев Я. Русский анархизм в Великой Русской революции. М., 1921; Горев Б.И. Анархизм в России (от Бакунина до Махно). М., 1930; Залежский В. Анархисты в России. М., 1930; Ярославский Е.М. Анархизм в России. М., 1939).

[4] Комин В.В. Анархизм в России. Калинин, 1969. С. 124–127; Корноухов Е.М. Борьба партии большевиков против анархизма в России. М., 1981. С. 107–112; Канев С.Н. Революция и анархизм: из истории борьбы революционных демократов и большевиков против анархизма (1840–1917 гг.). М., 1987. С. 255–259. Poszczególnymi tematami zajmowali się zagraniczni badacze. Patrz w szczególności: P. Avrich, The Russian Anarchists, Princeton 1967, s. 116–119.

[5] Штырбул А.А. Анархистское движение в Сибири в 1-й четверти XX века. Антигосударственный бунт и негосударственная самоорганизация трудящихся: теория и практика. Ч. 1. Омск, 1996; Кривенький В.В. Анархисты // Политические партии и общество в России 1914–1917 гг. М., 1999. С. 46–61; Коротич П.О. Российские анархисты в годы первой мировой войны: идеология, организация, тактика (1914–1918 гг.). Дис. ... канд. ист. наук. М., 2000; Суворов В.П. Анархизм в Тверской губернии: вторая половина XIX в. – 1918 г. Дис. ... канд. ист. наук. Тверь, 2004; Сапон В.П. Аполлон Андреевич Карелин: Очерк жизни. Н. Новгород, 2009.

[6] Szczegółowo o poglądach Piotra Kropotkina patrz: Сандомирский Г.Б. Торжество антимилитаризма. М., 1920; он же. Кропоткин и Франция // Пётр Кропоткин. Сборник статей. Пг.; М., 1922. С. 168–176; Грав Ж. Из моих воспоминаний о Кропоткине // Там же. С. 179–185; Гроссман-Рощин И. Характеристика творчества П.А. Кропоткина. Пг.; М., 1921; Пьерро М. Кропоткин и война // П.А. Кропоткин и его учение. Интернациональный сборник, посвящённый десятой годовщине смерти П.А. Кропоткина. Чикаго, 1931. С. 161–166; G. Woodcock, Avakumovič I. The Anarchist Prince: A Biography of Peter Kropotkin, London 1950; M. Miller, Kropotkin, Chicago 1976, s. 220–236; Пирумова Н.М. Пётр Алексеевич Кропоткин. М., 1972. С. 183–189; Мкртичян А.А. »Всякого угнетателя личности я ненавижу« // Труды Комиссии по научному наследию П.А. Кропоткина. М., 1992. С. 3–17; Петушкова И.В. Пётр Алексеевич Кропоткин и I Мировая война // Труды Международной научной конференции, посвящённой 150-летию со дня рождения П.А. Кропоткина. Вып. 2. М., 1997. С. 88–98; Костенко Д.Г. Оборончество Кропоткина в годы I мировой войны // Труды Международной научной конференции, посвящённой 150-летию со дня рождения П.А. Кропоткина. Вып. 3. М., 2001. С. 44–55.

[7] Кропоткин П.А. Речи бунтовщика. М., 2009. С. 42–43.

[8] Кропоткин П.А. Хлеб и Воля. Современная наука и анархия. М., 1990. С. 499.

[9] Домела-Ньювангуис Ф. Вопрос о милитаризме // Анархизм. Сборник. М. 1999. С. 235–237; Сандомирский Г.Б. Торжество антимилитаризма. С. 10–11.

[10] Коротич П.О. Указ. соч. С. 51.

[11] Хлеб и Воля. 1904. No 8. С. 6.

[12] Анархисты. Документы и материалы. 1883–1935 гг. Т. 1. М., 1998. С. 51.

[13] Шрейер П. Немецкие анархисты и война // Набат. Май–июнь 1915. No 2. С. 20; P. Avrich, Anarchist Portraits, Princeton 1988, s. 294.

[14] Пучков-Безродный. Политическая каторга об империалистической войне // Пролетарская революция. Ноябрь 1924. No 11(34). С. 209.

[15] Кропоткин П.А. Анархия, её философия, её идеал: Сочинения. М., 1999. С. 704.

[16] Ibidem. С. 712.

[17] ГА РФ, ф. 5969, оп. 2, д. 28, л. 74 об.

[18] РГАЛИ, ф. 1023, оп. 1, д. 79, л. 64.

[19] Сандомирский Г.Б. Торжество антимилитаризма. С. 42–43.

[20] П.А. Кропоткин и его учение. Интернациональный сборник, посвящённый десятой годовщине смерти П.А. Кропоткина. С. 341–343.

[21] Anarchistes en exil: Correspondance inédite de Pierre Kropotkine à Marie Goldsmith, 1897–1917, Paris 1995, s. 526.

[22] Милюков П.Н. Воспоминания. М. 1991. С. 153–154. Книжник И.С. Воспоминания о П.А. Кропоткине и об одной анархистской эмигрантской группе // Красная летопись. 1922. No 4. С. 35.

[23] Patrz: Сандомирский Г.Б. Кропоткин и Франция. С. 170–171; Пирумова Н.М. Указ. соч. С. 184–185; Петушкова И.В. Указ. соч. С. 91; Костенко Д.Г. Указ. соч. С. 44–46.

[24] Бакунин М.А. Парижская коммуна и понятие о государственности // Бакунин М.А. Избранные сочинения.

[25] Т. IV. Пб.; М., 1920. С. 247–266; Кропоткин П.А. Парижская коммуна // Кропоткин П.А. Речи бунтовщика. М., 2009. С. 63–73.

[26] Голос Труда. 1914. No 6. С. 3.

[27] Patrz.: К. [Гольдсмит М.И.] Бакунин и война // Голос труда. 1914. 13 ноября. No 11. С. 1; Кропоткин П.А. Анархия, её философия, её идеал: Сочинения. С. 705.

[28] Сандомирский Г.Б. Кропоткин и Франция. С. 171; Пирумова Н.М. Указ. соч. С. 184.

[29] Бакунин М.А. Анархия и Порядок: сочинения. М., 2000. С. 408.

[30] Кропоткин П.А. Анархия, её философия, её идеал: Сочинения. С. 718–719.

[31] Гроссман-Рощин И.С. К критике основ учения П.А. Кропоткина. С. 152.

[32] Дамье В.В. Анархизм и национальный вопрос в XIX–XX веках // Национальная идея на европейском пространстве в XX веке. Сборник статей. Т. 2. М. 2005. С. 204. На этот аспект оборончества Кропоткина впервые обратил внимание М. Пьерро (Пьерро М. Указ. соч. С. 163–164. См. также: Мкртичян А.А. Указ. соч. С. 3).

[33] Дамье В.В. Забытый Интернационал. М., 2006. С. 47.

[34] Скирда А. Индивидуальная автономия и коллективная сила. Обзор либертарных идей и практик от Прудона до 1939 г. Париж, 2002. С. 129.

[35] Tamże.

[36] Дамье В.В. Забытый Интернационал. С. 47–48.

[37] Кирьянов Ю.Н. Социально-политический протест рабочих России в годы Первой мировой войны (июль 1914 – февраль 1917 гг.). М., 2005. С. 40.

[38] Ibidem. С. 39–42.

[39] Nuchim Driker wspominał, jak w 1916 roku naczelnik centrali chersońskiej próbował zerwać strajk więźniów apelując do uczuć patriotycznych. Дрикер Н. Указ. соч. С. 73.

[40] Анархисты. Документы и материалы. 1883–1935 гг. Т. 1. С. 584–586.

[41] К товарищам // Рабочее Знамя. 1915. Март. No 1. С. 4.

[42] П.А. Кропоткин и война // Голос труда. 1915. 2 октября. No 5. С. 1.

[43] Patrz: По поводу десятилетия // Голос труда. 1915. 22 января. No 21. С. 1.

[44] Голос труда. 1915. 3 сентября. No 51. С. 2.

[45] Ге А. Социалистическое грехопадение и возрождение рабочего Интернационала // Голос труда. 1915. No 21. С. 2.

[46] Голос труда. 1915. No 33. С. 3.

[47] Голос труда. 1915. No 41. С. 3.

[48] Оргеиани К. [Гогелия Г.И.] Анархисты и война // Голос труда. 1915. 30 апреля. No 34. С. 2.

[49] Назревающий раскол в немецкой социал-демократии // Голос труда. 11 декабря 1914. No 15. С. 1; Рабочий Альфа. [Гиттерман А.М.]. Письмо из Швейцарии. Против течения // Голос труда. 1914. 18 декабря. No 16. С. 2.

[50] ГА РФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1915, д. 12, т. 3, л. 29–30.

[51] Сапон В.П. Указ. соч. С. 41.

[52] Рабочая мысль. 1916. No 1. Стлб. 13.

[53] IISH. Lipotkin papers. B. 1. P. 128–130, 133, 135–136.

[54] W ocenie Aleksandra Borowoja tylko w Paryżu na początku 1917 roku żyło około stu rosyjskich anarchistów. РГАЛИ, ф. 1023, оп. 1, д. 85, л. 1.

[55] IISH. Maximov papers. Folder 1.

[56] IISH. Lipotkin papers. B. 1. P. 305.

[57] Анархисты. Документы и материалы. 1883–1935 гг. Т. 1. С. 589–590, 612–613, 616–621; ГА РФ, ф. 102, ДП. ОО, оп. 1916, д. 12, т. 3, л. 270д–270д об.

[58] ГАРФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1916, д. 12, т. 3, л. 270д–270д об.

[59] IISH. Lipotkin papers. B. 1. P. 301, 305, 321, 333–334, 342–345, 361, 433.

[60] ГАРФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1915, д. 12, т. 3, л. 69.

[61] Ibidem, л. 99 об.; оп. 1916, д. 12, ч. 3, л. 11–11 об., 14; ГАРФ, ф. 533. оп. 3. д. 2281. Л. 130.

[62] ГАРФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1916, д. 12, ч. 57, л. 164 об.

[63] IISH. Lipotkin papers. B. 1. P. 144.

[64] ГАРФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1916, д. 12, ч. 1, л. 115–117.

[65] IISH. Lipotkin papers. B. 1. P. 157–158; ГА РФ, Ф. 102, ДП ОО, оп. 1914, д. 12, л. 216 об.

[66] ГА РФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1915, д. 12, т. 3, л. 133, 140, 152к; оп. 1916, д. 12, т. 3, л. 134–134 об., 184.

[67] ГА РФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1915, д. 12, т. 3, л. 160–160 об.; оп. 1916, д. 12, т. 3, л. 1–7, 17, 104, 130; ГА РФ, ф. 533. Оп. 3. д. 2281. л. 130.

[68] ГА РФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1916, д. 12, т. 3, л. 14 об., 293; ГА РФ, ф. 533. Оп. 3. д. 2281. л. 131.

[69] Коротич П.О. Указ. соч. С. 131–132.

[70] Ibidem. С. 133.

[71] Худолей В. Анархическое движение накануне 1917 г. С. 322.

[72] Штырбул. А.А. Указ. соч. С. 117.

[73] Доклад петроградского охранного отделения особому отделу департамента полиции // Политические партии и общество в России 1914 - 1917 гг. М. 1999. С. 282; ГАРФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1915, д. 12, л. 11; оп. 1916, д. 12, ч. 57, л. 57.

[74] ГА РФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1916, д. 12, ч. 46Б, л. 35 об.–36.

[75] Дубовик А.А. Чёрное знамя в столице империи. Анархисты Петербурга в 1910–17 гг. // Новый Свет. 1998 Лето. No 2(42). С. 5.

[76] ГА РФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1914, д. 12, ч. 1, л. 217–218, 220, 235–236 об.; оп. 1916, д. 12, ч. 88Б, л. 36.

[77] Поссе В.А. Мой жизненный путь. Дореволюционный период (1864 – 1917 гг.). М.-Л. 1929. С. 480–481.

[78] Там же. С. 481 – 483.

[79] ГАРФ. Ф. 102. ДП ОО. Оп. 1916. Д. 12. Ч. 88 Б. Л. 29 - 30 б, 33.

[80] Коротич П.О. Указ. соч. С. 60.

[81] ГАРФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1915, д. 175, ч. 2, л. 11–12.

[82] Ibidem, оп. 1916, д. 12, ч. 46Б, л. 16–19 об.; Коротич П.О. Указ. соч. С. 155–156.

[83] ГАРФ, ф. 124, оп. 53, д. 96, л. 10; Анархисты. Документы и материалы. 1883–1935 гг. Т. 1. С. 605–606.

[84] Кривенький В.В. Анархисты. С. 56; ГАРФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1915, д. 12, ч. 46Б, л. 17; ч. 57Г, л. 2–14, 17–17 об.; д. 343, отд. 2, л. 69; оп. 1916, д. 12, ч. 57Б, л. 6.

[85] ГАРФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1915, д. 175, ч. 2, л. 11–15.

[86] Худолей В. Воспоминания анархиста. С. 37.

[87] ГАРФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1915, д. 12, ч. 57Г, л. 8, 14; ч. 58Б, л. 1–2 об.

[88] Ibidem, оп. 1916, д. 12, ч. 46Б, л. 15–15 об., 20–24 об., 34 об.

[89] Ibidem, л. 4, 10–10 об., 40, 42, 43–43 об.

[90] Кривенький В.В. Анархисты. С. 57–58.

[91] Ibidem. С. 576, 605, 608.

[92] Анархисты. Документы и материалы. 1883–1935 гг. Т. 1. С. 589, 604, 609.

[93] Ibidem. С. 576, 582, 596, 603, 604, 608.

[94] Ibidem. С. 582.

[95] ГАРФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1916, д. 12, ч. 46, л. 6.

[96] Ibidem.

[97] Ibidem

[98] Максимов Г. Указ. соч. С. 248.

[99] Там же. С. 248, 256–261, 265–266.

[100] ГАРФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1916, д. 12, ч. 46Б, л. 1–3; РГАСПИ, ф. 71, оп. 35, д. 1011, л. 1.

[101] ГАРФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1915, д. 343, отд. 2, л. 62–63, 67.

[102] Худолей В.С. Анархические течения накануне 1917 года. С. 320.

[103] ГАРФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1916, д. 12, ч. 57, л. 106.

[104] Ibidem, оп. 1915, д. 12, ч. 57Г, л. 13.

[105] Ibidem, ч. 88А, л. 4.

[106] Анархисты. Документы и материалы. 1883–1935 гг. Т. 1. С. 582.

[107] ГА РФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1915, д. 12, ч. 57Г, л. 13.

[108] Ibidem.

[109] Анархисты. Документы и материалы. 1883–1935 гг. Т. 1. С. 583.

[110] Там же. С. 583, 597.

[111] Доклад Петроградского охранного отделения особому отделу департамента полиции. С. 281–282.

[112] ГА РФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1915, д. 12, л. 10–10 об.

[113] Доклад Петроградского охранного отделения особому отделу департамента полиции. С. 282.

[114] Тюханов А.Н. Указ. соч. С. 138.

[115] ГАРФ. Ф. 102. ДП ОО. Оп. 1916. Д. 12. Ч. 57. Л. 15 об.

[116] ГАРФ, ф. 102, ДП ОО, оп. 1916, д. 12, ч. 46Б, л. 86.

[117] ГАРФ. Ф. 102. ДП ОО. Оп. 1916. Д. 12. Ч. 88 Б. Л. 21 об.; ГАРФ. Ф. 102. ДП. ОО. Оп. 1916. Д. 12. Ч. 88. Л. 1.

[118] Там же, оп. 1914, д. 9, ч. 88Б, л. 59–60; оп. 1915, д. 9, ч. 46Б, л. 37.

[119] Штырбул А.А. Указ. соч. С. 106.

[120] Дрикер Н. Указ. соч. С. 78–80; Пучков-Безродный. Указ. соч. С. 209–216.