#title Anarchizm polski w latach 1918 - 1926
#subtitle Na drodze do utworzenia Anarchistycznej Federacji Polski
#author Dariusz Wierzchoś, Michał Przyborowski
#SORTauthors Dariusz Wierzchoś, Michał Przyborowski
#SORTtopics polskie, historia, historia (1901-1950), historia w polsce, Anarchistyczna Federacja Polski, syndykalizm, anarchosyndykalizm, praca naukowa, relacje anarchizm - komunizm
#date 2016
#lang pl
#pubdate 2021-03-13T15:40:41
#source https://www.academia.edu/33228754/Anarchizm_polski_w_latach_1918_1926_Na_drodze_do_utworzenia_Anarchistycznej_Federacji_Polski?email_work_card=title
#notes Opublikowane w "Scripta historica" 22/2016


*** Początki walki o polską utopię

Anarchizm na ziemiach polskich swój największy rozkwit osiągnął w latach
1905-1907 na terenie zaboru rosyjskiego. Jednakże w wyniku wielu represji, do których doszło przed wybuchem I wojny światowej, ruch ten znalazł się w stanie niemal całkowitego rozbicia. Nieco inaczej sytuacja przedstawiała się w Galicji. Ze
względu na liberalne podejście władz austriackich Polacy mieli pewne swobody polityczne, dzięki czemu działali bez większych przeszkód. W Krakowie przed wybuchem I wojny powstała między innymi grupa Augustyna Wróblewskiego wydająca
w latach 1912-1913 „Sprawę Robotniczą”, która ze względu na swój anarchistyczny
charakter stała się obiektem żywego zainteresowania władz. Skutkowało to różnorakimi represjami. Dopiero upadek państw zaborczych, wycieńczonych I wojną światową, oraz odzyskanie niepodległości przez Polskę stworzyły warunki, w których
anarchiści próbowali ponownie działać.

Pierwsze oznaki aktywności pojawiły się wraz z wybuchem rewolucji rosyjskiej
w 1917 roku. Echa tamtejszych wydarzeń dotarły do Warszawy, gdzie w tym samym
roku powstała anarchokomunistyczna grupa „Chleb i Wolność”[1]. Współtworzyli ją
ludzie wywodzący się z Polskiej Partii Socjalistycznej – PPS i Socjaldemokracji
Królestwa Polskiego i Litwy – SDKPiL, a także żydowscy anarchokomuniści[2]. Podstawą oddziaływania na społeczeństwo był strajk, akcja propagandowa, demonstracje uliczne i terror ekonomiczny[3]. Organizacja przetrwała do 1919 roku, gdy w związku z zewnętrznymi naciskami i oskarżeniami ze strony partii politycznych musiała zawiesić działalność[4]. Do czasu odzyskania niepodległości w 1918 roku wiadomo
tylko o jednostkowych aktach otwartej działalności podejmowanych przez anarchi-
stów, głównie na terenie Warszawy[5].

*** W ogniu wojny

Podjęcie zorganizowanej działalności przez stołecznych anarchistów przypadło
na niezwykle trudny moment, gdy rozpoczynał się konflikt polsko-bolszewicki. W początkach 1920 roku na terenie Warszawy powstała zwarta grupa, której trzon stanowili żydowscy działacze, uczestnicy ruchu anarchistycznego z lat 1904-1907[6]. Wywodzili się przeważnie z białostockich grup anarchistycznych (Sławków i Krynki),
Federacji Grup Anarchokomunistycznych Polski i Litwy oraz Warszawskiej Grupy
Anarchistycznej „Międzynarodówkaˮ[7]. Być może mieli związki z działającą wówczas na terenie stolicy Warszawską Sekcją Anarchistów Uniwersalistów, której udało
się w 1921 roku opublikować w związku ze śmiercią Piotra Kropotkina, pamiątkową
broszurę i jeden numer pisma „Frajhajts Sztimeˮ[8]. Tymczasem jednak sytuacja polityczna związana z wojną polsko-bolszewicką rozwijała się niekorzystnie dla Polski,
a Armia Czerwona zbliżała się do Warszawy.

Dotychczas w badaniach naukowych nie wspominano o stanowisku, jakie wobec
ofensywy kijowskiej czy zbliżającej się konfrontacji pod Warszawą zajęli polscy anarchiści. Powszechna jest nadal teza, iż zwolennicy idei trzeciej rewolucji wsparli komunistów, jednak niepoparta żadnymi dowodami. Rozpatrując ten problem, należy
skupić się na doświadczeniach ruchu anarchistycznego, zwłaszcza tego z terenów
rosyjskich. Bolszewicy od początku nie akceptowali poglądów propagowanych przez
anarchistów. Ich negatywny stosunek do tej idei można było zaobserwować już
w trakcie rewolucji 1905 roku. Włodzimierz Lenin i skupieni wokół niego działacze odrzucali koncepcje anarchistyczne dotyczące prowadzenia walki rewolucyjnej,
jak też egzystencji w warunkach pokoju. Uważali, że to wynaturzone wymysły burżuazyjnego indywidualizmu[9]. Z czasem było tylko coraz gorzej. Pomimo krótkotrwałego sojuszu podczas przewrotu październikowego stosunek kierownictwa partii bolszewickiej do anarchistów zaostrzał się coraz bardziej[10]. Bolszewicy otwarcie dążyli
do całkowitego przejęcia władzy i tym samym uświadamiali anarchistom, że ich
walka polityczna ma inne cele[11]. Niemal natychmiast zaczęli również spychać na
margines polityczny działaczy anarchistycznych. Ci zaś w naturalnym odruchu szybko
zajęli stanowisko antybolszewickie[12]. Po przeniesieniu stolicy z Piotrogrodu do Moskwy w marcu 1918 roku dla bolszewików problemem okazały się prężnie działające tam federacje anarchistyczne[13]. Zdecydowali się zatem na niezwłoczną likwidację
przeciwnika, który w owym czasie szybko powiększał swój stan posiadania w mieście, a jednocześnie dążył do wywołania trzeciej rewolucji[14] W dniach 11-13 kwietnia
1918 roku bolszewicy w krwawy sposób rozprawili się z anarchistami[15]. Niewielu
członków bądź sympatyków idei opowiedziało się wówczas po stronie bolszewików[16]. Reszta działaczy, którzy ocaleli z akcji pacyfikacyjnych, przeszła do otwartej
walki, organizując zamachy bądź wstępując do formacji anarchistycznych, między innymi do oddziałów Nestora Machny[17].

Wydarzenia z okresu przewrotu październikowego i wojny domowej w Rosji
znane były również polskim anarchistom[18]. Wielu z nich było świadkami pacyfikacji
i antyanarchistycznej krucjaty na terenach byłego imperium carów. Owe doświadczenia nie ułatwiały działalności anarchistom w Polsce, a co gorsza, stawiały ich
w trudnej sytuacji, oficjalnie bowiem nie popierali oni istnienia niepodległego państwa[19]. Rzutowało to na ich opinie pośród społeczeństwa polskiego, które po długim
okresie zaborów podjęło się obrony granic Polski przed bolszewicką nawałą. Antyanarchistyczna postawa ówczesnego społeczeństwa wynikała, jak wskazał Aleksander Łaniewski w swoim artykule pt. Wizerunek anarchistów i anarchii na łamach
„Robotnika” i „Naprzodu” (1892-1927), z tego, iż nie postrzegało ono anarchizmu
według miary Piotra Kropotkina czy Michaiła Bakunina jako doktryny funkcjonującej na zasadach pomocy wzajemnej, solidarności czy poszanowania praw wolności[20].
W odczuciu szerokich mas społeczeństwa polskiego okresu międzywojnia anarchizm był kojarzony głównie z brakiem zasad, chaosem i zapaścią[21]. Takie rozumowanie stawiało znak równości między bolszewizmem (komunizmem) i anarchizmem[22].

Było to oczywiście błędne założenie, bowiem wielu anarchistów (w tym polskich) nie podzielało rozwiązań bolszewickiego komunizmu. Zaliczały się do nich te,
które wprowadziły w latach 1917-1918 organy władzy charakterystyczne dla scentralizowanego państwa oraz rozbudowały aparat opresji i przymusu. Takie postępowanie w ich mniemaniu godziło w zasadę dobrowolności, federalizmu i oddolnej
organizacji społeczeństwa. Wiadomo, iż w najgorętszym czasie polskie środowiska
anarchistyczne otrzymały ideologiczne wsparcie od rosyjskich anarchoindywidualistów, którzy byli w opozycji do bolszewików. Na łamach wydawanej przez siebie
gazety „Pochodnia” potępiali marsz Armii Czerwonej w kierunku Polski oraz masowe grabieże dokonywane na terenie Ukrainy i Białorusi przez czerwonoarmistów[23]. Piętnowali również komunistów za szafowanie życiem rosyjskich chłopów
i robotników. Uważali, że w związku z mobilizacją po stronie radzieckiej główny
trzon armii stanowiły właśnie te dwie grupy społeczne, siłą przymuszone do służby[24].

*** Gdy opadł kurz bitewny

Wydarzenia wojny polsko-bolszewickiej wpłynęły na zaprzestanie działalności
przez anarchistów. Po jej zakończeniu mogli wznowić swoją aktywność, z czego
skorzystali. W 1921 roku na terenie stolicy powstała grupa „młodzieżowaˮ. Jej członkami byli uczniowie żydowscy rekrutujący się z prestiżowego gimnazjum „Chinuch” mieszczącego się przy placu Krasińskich 3[25]. Inicjatorem tej organizacji był
romanista Abraham Gross, noszący pseudonim „Stary”, wywodzący się ze środowiska działaczy anarchistycznych pierwszej dekady XX wieku[26]. Ideowymi wychowankami Grossa byli Beniamin Goldberg (Nioma, Maxime Ranko, Jerzy Borejsza),
Salomon „Andrzejˮ Filmus, Eliezor Hirszauge i Henryk Kaliski[27]. W skład grupy weszli również Aleksander Grynberg oraz Halina Słowik[28]. Uczniowie ci w sposób zorganizowany prowadzili agitację ustną wśród młodzieży gimnazjalnej. W 1922 roku,
zatrudniwszy się jako wykładowcy w instytucjach kulturalnych działających przy
„klasowych” związkach zawodowych[29], podjęli pierwszą próbę akcji propagandowej wśród robotników[30]. Grupa młodzieżowa w odróżnieniu od starych działaczy
sformułowała swe poglądy w duchu anarchosyndykalizmu i na zewnątrz występowała pod nazwą Warszawska Grupa Młodzieży Anarchistycznej[31]. Oprócz Abrahama Grossa podobną działalność prowadzili również Hirsz Menes Frajnd[32] i znany ze
swej działalności w Żydowskiej Organizacji PPS Mojżesz Kaufman – „Mezryczerˮ[33]. Według Eliezora Hirszauge Kaufman w tamtym okresie głosił hasła anarchistyczne i pełnił podobną funkcję edukatora wśród młodzieży jak Gross[34].

Niezależnie od wymienionych grup formowało się środowisko skupione wokół
Konrada Świerczyńskiego. Ten uczestnik szturmu na Pałac Zimowy w Petersburgu
podczas rewolucji październikowej w 1917 roku wrócił do kraju w 1919 roku[35].
Przypadkiem w 1921 roku w księgarni spółdzielni „Książka”[36] przy ulicy Kruczej
nawiązał kontakt z Marią Orsetti[37]. Za jej pośrednictwem poznał innych członków
grupy o zapatrywaniach anarchistycznych, byli to między innymi Jan Hempel i Jan
Zawada[38]. Niezależnie od grupy skupionej wokół Marii Orsetti Świerczyński nawiązał kontakt z Józefem Golędzinowskim, który już wcześniej współpracował zarówno z Hemplem, jak i Orsetti[39]. W późniejszym okresie, po odejściu Marii Orsetti ze
spółdzielni „Książka”[40], Świerczyński założył w 1924 roku filię księgarni „Książki”, która mieściła się na targowisku przy Placu Kercelego[41]. Dzięki prowadzonej tam
sprzedaży prasy rewolucyjnej udało się pozyskać na rzecz ruchu anarchistycznego
nowe osoby. Działalność filii „Książki” trwała do 1926 roku[42]. W tym okresie Świerczyński pozostawał w stałej orbicie zainteresowań policji. Z tego powodu był kilkukrotnie aresztowany, a prasa i książki, które sprzedawał, ulegały konfiskacie[43].

*** Nawiązywanie kontaktów i współpracy

Środowisko warszawskie w tamtym okresie miało ograniczone kontakty z grupami w Polsce i za granicą. W związku z tym grupa młodzieżowa zawiesiła czasowo
działalność propagandową i zajęła się próbą odnalezienia innych istniejących na terenie kraju grup i osób oraz nawiązywaniem kontaktów z zagranicą, w czym szczególną inicjatywę wykazał Beniamin Goldberg[44].

Najszybciej nawiązano współpracę z anarchosyndykalistycznym Międzynarodowym Stowarzyszeniem Robotników – MSR. Na kongresie założycielskim MSR,
odbywającym się w Berlinie (25 grudnia 1922–2 stycznia 1923 roku), pojawiły się
reprezentacje anarchosyndykalistów z Ameryki Południowej, Skandynawii, Stanów
Zjednoczonych, Francji, Hiszpanii i Niemiec[45]. Reprezentantem „grup” z Polski był
Aleksander „Sasza” Grynberg[46].

Nie wiadomo, czy oprócz Grynberga na kongresie w Berlinie byli jeszcze przedstawiciele z Polski. Na kilka miesięcy przed tym kongresem, w połowie 1922 roku
funkcjonariusze Policji Państwowej aresztowali w Tczewie parę polskich „anarchistów – terrorystówˮ – Szmula Kamińskiego vel Barona i Nechamę Londyńską[47].
Oświadczyli oni wówczas, że podążają na kongres anarchistyczny mający odbyć się
w Berlinie[48]. W toku śledztwa funkcjonariusze ustalili, iż zatrzymani mieli przy sobie odezwy rosyjskich anarchistów działających w Wolnym Związku Anarchistów,
którego członkiem był Szmul Kamiński[49]. Natomiast w przypadku Nechamy Londyńskiej ustalono, że nie miała ona związków z ruchem anarchistycznym[50].

Dzięki zdobytym kontaktom na kongresie w Berlinie grupie młodzieżowej udało
się nawiązać współpracę z anarchosyndykalistami z niemieckiej części Górnego Śląska. Na tamtejszym terenie w latach 1918-1919 na fali wydarzeń rewolucyjnych zawiązał się prężny ruch strajkowy[51]. Wykrystalizowały się wówczas dwa nurty sprzeciwu robotniczego – komunistyczny i anarchosyndykalistyczny. Komuniści w szeregach Komunistycznej Partii Niemiec – KPD skupili wokół siebie niezadowolonych
socjaldemokratów, których rozczarowała brutalna postawa Państwowego Komisarza
Rzeszy dla Górnego Śląska, socjaldemokraty Otto Hörsinga[52]. Drugim nurtem byli
anarchosyndykaliści z Unii Wolnych Robotników Niemiec – FAUD. W ich szeregach działał Paweł Czakon, przewodniczący organizacji z Bytomia, i Roman Baron
z Gliwic. Podjęli oni jako pierwsi kontakt z warszawskimi działaczami[53]. Trzecią
osobą, która miała znaczny wpływ na działania polskich anarchistów, był pochodzący z Raciborza Tomasz Pilarski[54]. Dzięki ich pomocy i za ich pośrednictwem wydano drukiem pierwszą broszurę na temat anarchosyndykalizmu w języku polskim pt.
Zasady rewolucyjnego syndykalizmu, sygnowaną przez Zjednoczenie Syndykalistów
Polski[55]. Cały jej nakład przemycono do Polski. W krótkim czasie broszura została
rozprowadzona[56]. Brak literatury propagandowej stanowił poważny problem dla rozwijającego się ruchu. Okazało się, że bez wsparcia materialnego i propagandowego
grozi mu na terenie Polski regres[57]. Już wcześniej zwracano się do Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników z prośbą o finansowe wsparcie planowanej serii wydawnictw w języku polskim i żydowskim[58]. Do powyższych trudności doszły problemy natury ideologicznej. Sekretariat organizacji chciał jednak mieć wpływ na dobór
merytoryczny planowanych pozycji[59]. Środowisko warszawskie – składające się zarówno z anarchosyndykalistów, jak i anarchokomunistów – obawiało się, że wszystkie
broszury musiałyby w takich warunkach mieć wydźwięk anarchosyndykalistyczny.
Zażądano autonomii w doborze materiałów do publikacji, zobowiązując się jednocześnie do periodycznego wydawania literatury informacyjnej na temat anarchosyndykalizmu[60]. Negocjacje te, toczące się drogą korespondencyjną i w dodatku z zachowaniem wymogów konspiracyjnych, nie przyniosły w tym czasie żadnych rezultatów[61].

Pomimo trudności wewnętrznych anarchiści warszawscy nie zaprzestali działalności. Okazją do przypomnienia o swoim istnieniu w Warszawie był odbywający się w stolicy w 1923 roku proces Nestora Machny. Wówczas to została rozpowszechniona
przez Warszawską Grupę Młodzieży Anarchistycznej odezwa wzywająca do przeprowadzania akcji protestacyjnych na rzecz uwolnienia ukraińskiego atamana[62].
Oprócz tych akcji warszawskim anarchistom udało się nawiązać również współpracę
z innymi środowiskami o podobnych poglądach. Terenem działań był Uniwersytet
Ludowy, mieszczący się przy ulicy Oboźnej na tyłach Uniwersytetu Warszawskiego[63]. Placówkę tę założyli działacze lewicowi o poglądach komunistycznych[64]. Na
prowadzonych tam wykładach zbierała się młodzież robotnicza i mieszczańska, pośród której nie zabrakło sympatyków anarchizmu[65]. Wśród nich był wspominany już
Józef Golendzinowski – stolarz, czołowy warszawski działacz radykalnie lewicowych
związków zawodowych. Sympatykiem anarchizmu i syndykalizmu był od 1916 roku.
W latach 1917-1919 Golendzinowski działał w warszawskiej grupie „Chleb i Wolność”, należąc jednocześnie do SDKPiL, a od 1918 roku związany był z Komunistyczną
Partią Robotniczą Polski – KPRP[66]. Od 1922 roku Golendzinowski przewodził założonej przez siebie grupie polskich stolarzy, zwolenników anarchosyndykalizmu.
Działała ona w ramach Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Drzewnego.
Golendzinowski był jego sekretarzem generalnym[67]. We współpracy z młodzieżą
przygotowującą wykłady i dyskusje stolarzom udało się wkrótce zorganizować w swoim
związku drugą grupę anarchistyczną[68]. Na terenie Uniwersytetu Ludowego nawią-
zano także współpracę z czołową działaczką ruchu spółdzielczego – Marią Orsetti[69],
zwolenniczką anarchokooperatyzmu, oraz z grupą skupioną wokół jej osoby[70].

W tym samym czasie dzięki pośrednictwu Międzynarodowego Stowarzyszenia
Robotników udało się środowisku warszawskiemu nawiązać kontakt z niemiecką
grupą anarchistyczną działającą w Wolnym Mieście Gdańsku[71]. Dzięki tej współpracy do Warszawy zaczęła trafiać regularnie zachodnioeuropejska prasa anarchistyczna, w tym także niemiecki tygodnik, organ FAUD – „Der Sindikalist”[72].

W świetle obowiązującego wówczas prawa działalność prowadzona przez warszawskich anarchistów była nielegalna. W tych warunkach nie istniała możliwość oficjalnego publikowania periodyków i książek. Możliwości techniczne nie pozwalały
również na założenie własnej drukarni. Nawiązano co prawda kontakt z osobami oferującymi druk nielegalnie, jednak sumy, jakich wówczas żądano, przekraczały jeszcze w tym czasie możliwości finansowe ruchu[73]. Problem ten starano się częściowo
rozwiązać, stosując hektograficzną technikę powielania. Tym sposobem w 1923 roku
ukazała się w Warszawie broszura Rudolfa Rockera System rad czy dyktatura[74]. Jednak w perspektywie tego typu forma działalności okazywała się nieefektywna ze
względu na koszta i prawne obostrzenia.

W związku z tym jesienią 1923 roku kilku działaczy zdecydowało się na przeniesienie działalności do Paryża i zorganizowanie tam sprawnie działającego ośrodka[75].
W tamtym okresie anarchiści we Francji mieli pewną swobodę działania, zaś sam
Paryż nadawał się do tego idealnie. Przebywało w nim bowiem wielu emigrantów
i uciekinierów politycznych, w tym także anarchistów. Jednym z miejsc, gdzie odbywały się ich spotkania, był lokal Międzynarodowej Księgarni Społecznej, mieszczący się przy Rue des Prairies 72[76].

Po przybyciu do Paryża polscy anarchiści powołali grupę, w skład której weszli
między innymi Pola Kifel, Izaak Gurfinkel i Mojżesz Finkelsztajn. Jej członkowie
założyli wydawnictwo „Nowa Epoka”, które wiosną 1924 roku opublikowało broszurę pt. Czego chcą anarchiści?[77]. Była ona w dużej mierze poświęcona popularyzacji idei anarchosyndykalizmu[78]. Grupa podjęła decyzję wysłania części egzemplarzy z 2000 nakładu do kraju. Pewną ich ilość udało wprowadzić się do legalnego
obiegu[79]. Broszura cieszyła się dość dużym powodzeniem i bardzo szybko rozeszła
się wśród zainteresowanych[80]. W następnym roku, już przy wsparciu sekretariatu
Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników, „Nowa Epoka” opublikowała kolejne broszury. Były to prace Aleksandra Berkmana: Powstanie kronsztadzkie, Tragedia Rosji oraz Partia komunistyczna i rewolucja rosyjska[81]. Ich treść skupiona była
na krytyce bolszewików i stworzonego przez nich państwa.

Tymczasem w Polsce na przełomie lat 1923-1924 warszawskim anarchistom
udało się dotrzeć do grupy anarchosyndykalistów w Przemyślu oraz powiązanych
z FAUD działaczy z Hajduków Wielkich (obecnie dzielnica Chorzowa), gdzie funkcjonowała Huta Bismarcka[82]. Natomiast w wyniku zaangażowania się Beniamina
Goldberga w ruch Wolnego Harcerstwa[83] rozpoczęto ścisłą współpracę ze studencką
grupą anarchistyczną w Krakowie, działającą w strukturach Związku Niezależnej
Młodzieży Socjalistycznej „Życie”[84]. W jej składzie znaleźli się między innymi:
Chaja Unger, Aleksander Imich[85], Esfira Lużkówna, Taczo Petrow, Aniela Wolberg,
Stanisław Zaremba i Kazimiera Żaczkiewicz[86]. Znaczący wpływ na krakowską grupę miał Taczo Petrow, który wraz z kilkoma innymi bułgarskimi anarchistami uciekł
do Polski po przewrocie dokonanym w Bułgarii przez Aleksandyra Cankowa[87].
Dzięki jego kontaktom anarchiści działający w ZNMS „Życieˮ uzyskali swobodny
dostęp do literatury anarchistycznej z Bułgarii i Francji[88]. Najprawdopodobniej za
pośrednictwem tej grupy aktywiści z Warszawy nawiązali kontakty z organizacją anarchistyczną z krakowskiej dzielnicy żydowskiej, którą powołał do życia na początku
1918 roku w Krakowie mieszkaniec Baranowa o nazwisku Fenstner[89]. Jego grupa za
cel obrała sobie „Jugend” – młodzieżową przybudówkę Poalej Syjon-Lewicy[90]. Po wejściu do organizacji rozpoczęto akcję agitacyjną pośród jej członków. Dzięki niej
przejęto kontrolę nad organizacją i pozyskano kilku prominentnych działaczy, wśród
których byli między innymi: Jakub Alster, Chaskiel Kleinberger i Rog Hass[91]. Działalność grupy została odkryta przez delegata Komitetu Centralnego Poalej Syjon i w związku z naciskami wewnątrzpartyjnymi wygasła[92]. Anarchiści z dzielnicy krakowskiej
nie zaprzestali działalności całkowicie. Ożywił ją w 1925 roku Rafael Kestenbaum,
były członek „Jugenduˮ, który do końca roku pozyskał do działalności 8 osób[93]. Jedną
z nich był Saul Hirsch Weindling, który w niedalekiej przyszłości został technikiem
Anarchistycznej Federacji Polski[94].

Dzięki osobistym kontaktom krakowskich studentów-anarchistów, których część pochodziła z Częstochowy, działacze warszawscy nawiązali również współpracę z tamtejszymi zwolennikami idei anarchicznej. Twórcą częstochowskiej grupy anarchistów był jeden z gimnazjalnych nauczycieli, bułgarski anarchista – Borys Demianow[95]. Z jego inicjatywy powstała w 1922 roku grupa skupiająca uczniów częstochowskich gimnazjów, w której działali między innymi: Apolonia Breit, Karolina Brojde, Herman Mühlstein, Zygmunt Krupicki, a także znani z działalności w krakowskiej grupie ZNMS „Życieˮ Aleksander Imich, Aniela Wolberg i Kazimiera Żaczkiewicz[96]. W owym czasie nawiązanie współpracy grupy krakowskiej i warszawskiej
zaowocowało powiększeniem się siatki kontaktów, co niosło za sobą nowe możliwości wymiany informacji oraz dystrybucji prasy i książek. Dzięki osobistym relacjom członków krakowskiej grupy w sieci powiązań pojawiła się grupa z Tarnowa
i działacze z Przemyśla, których aktywność datuje się od 1918 roku[97].

W tym samym okresie na wschodnich kresach Rzeczypospolitej anarchiści przez
długi czas penetrowali radykalne białoruskie ugrupowania[98]. Jednym z nich był „Zielony Dąb” działający w powiecie stołeckim[99]. Działo się to jednak niezależnie i bez
kontaktów z innymi środowiskami w kraju[100].

*** Nowe impulsy

W 1925 roku z ruchem anarchistycznym związał się Jan Straszewski, zastępca
sekretarza Warszawskiej Rady Związków Zawodowych – WRZZ. Zniechęcony praktykami ruchu komunistycznego w łonie WRZZ stał się orędownikiem rewolucyjnego syndykalizmu[101]. Pojawienie się Straszewskiego, człowieka o sporym już
doświadczeniu w działalności politycznej i związkowej, zdynamizowało pierwsze
próby koordynacji organizacyjnej ruchu anarchistycznego na skalę ogólnokrajową.
Drugą osobą, która pobudziła warszawskich anarchistów do działania, był Löw Mejlach (po wojnie używał nazwiska Paweł Lew Marek), który w 1925 roku przeniósł
się z Przemyśla do Warszawy[102].

Dzięki stworzonej sieci kontaktów w połowie 1925 roku utworzono w Warszawie
grupę koordynacyjną zajmującą się wymianą informacji pomiędzy wszystkimi istniejącymi w kraju grupami. W jej skład weszli Salomon Filmus, Jan Golendzinowski, Löw Mejlach i Jan Straszewski[103]. Powstała w ten sposób nieformalna sieć zaczęła stosować na użytek wewnętrzny nazwę: Anarchistyczna Federacja Polski[104].
Najprawdopodobniej nie była to jednak pierwsza tego typu inicjatywa. Rok wcześniej podjęto kroki zmierzające do stworzenia na terenie kraju federacji grup ściśle
współpracujących ze sobą. W lutym 1924 roku przybyła do stolicy pociągiem z Berlina mieszkanka Krynek – Alta Lewin, którą przypadkowo aresztowano na dworcu[105].
Podczas rewizji w jej bagażu ujawniono kilkadziesiąt fotografii Nestora Machno oraz
liczną literaturę anarchistyczną w języku rosyjskim, angielskim i jidysz. Znaleziono
także pieczątkę „Federacja grup anarchistycznych w Polsce”[106]. Być może warszawscy anarchiści nie mogli legalnie wykonać takiej pieczęci na miejscu i zmuszeni byli
sprawę załatwić za pośrednictwem działaczy berlińskich. Przy Lewin znaleziono również znaczne środki finansowe, służące najprawdopodobniej finansowaniu działalności
w Polsce. Podczas przesłuchania Lewin wyjaśniła, iż od 1922 roku przebywała w Berlinie, gdzie zawarła znajomość z anarchistami różnej narodowości, których nazwisk
nie chciała ujawnić[107]. Najprawdopodobniej przyjazd Lewin miał służyć sprawdzeniu
lub utworzeniu kanału przerzutowego dla książek i prasy anarchistycznej do Polski[108].

Po zatrzymaniu Alty Lewin prokuratura warszawska doprowadziła do procesu.
Lewin postawiono podobne zarzuty jak rok wcześniej Nestorowi Machno i oskarżono o próbę spisku przeciwko państwu polskiemu. Sprawa ta odbiła się szerokim
echem, a prasa podawała, że był to „Pierwszy proces anarchistyczny w Polsce”[109].
W następstwie procesu Altę Lewin skazano na cztery lata ciężkiego więzienia[110].

W marcu 1925 roku grupa paryska rozpoczęła wydawanie miesięcznika „Najmita”. Pismo było skierowane głównie do polskich robotników we Francji, jednak znaczną
jego ilość przemycano również do kraju[111]. Na łamach gazety publikowano artykuły
poświęcone teorii i praktyce anarchosyndykalizmu, a także informacje z Polski i ze
świata[112]. W ocenie Alfonsa Tomasza Pilarskiego tylko na terenie Górnego Śląska
sprzedało się za pośrednictwem FAUD 250-300 egzemplarzy tego pisma[113]. Kariera
periodyku nie była jednak długa z powodu ustawicznych represji ze strony władz
francuskich i prób jego cenzurowania. Niemal po wydaniu każdego numeru policja
nachodziła redaktora odpowiedzialnego za wydawanie pisma, domagając się wskazania faktycznych wydawców „Najmity”. Ze względów konspiracyjnych był nim
francuski anarchista Pierre Lentente[114]. Polskie władze również z całą surowością
zaczęły walkę z anarchistyczna gazetą. W czerwcu 1925 roku Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych wydało okólnik, na mocy którego „Najmita” został ogłoszony pismem
w Polsce nielegalnym, zaś za jego rozpowszechnianie groziła kara więzienia[115]. W lipcu
tego samego roku, po ukazaniu się zaledwie sześciu numerów, władze francuskie zakazały wydawania „Najmity”[116]. Jednakże paryska grupa nie zrezygnowała zupełnie
z działalności. Po zaprzestaniu prac nad „Najmitąˮ już w lutym 1926 roku rozpoczęto wydawanie nowego tytułu w języku polskim „Walka”, który ukazywał się do
1930 roku[117].

Osobą, która przyczyniła się do powstania obu pism, był mieszkający od wiosny
1924 roku we Francji roku Beniamin Goldberg[118]. Działał on aktywnie we francuskim ruchu anarchistycznym i też bardzo blisko współpracował między innymi z hiszpańskimi anarchistami przebywającymi we Francji – Bonawenturą Duruttim i Francisco Ascaso[119]. Dzięki tym kontaktom Goldberg miał możliwość uczestnictwa w nielegalnym kongresie hiszpańskich anarchistów we Francji, z którego sprawozdanie
opublikował w „Najmicie”[120]. Natomiast w kraju od stycznia 1926 roku grupa koordynacyjna zaczęła wydawać miesięcznik „Głos Anarchisty”. Był to kilkustronicowy
maszynopis powielany techniką hektograficzną. Pismo drukowano w Krakowie w nakładzie kilkuset egzemplarzy[121].

Wzrost liczby aktywnych grup w Warszawie oraz nawiązanie kontaktów z innymi ośrodkami stworzył konieczność przyspieszenia prac organizacyjnych w skali
ogólnokrajowej. Wreszcie w okresie przewrotu majowego stwierdzono, że bez oficjalnego utworzenia federacji ruch anarchistyczny nie jest w stanie brać czynnego
udziału w aktualnych wydarzeniach w kraju. W związku z tym w czerwcu 1926 roku
grupa koordynacyjna, w porozumieniu z grupami lokalnymi, podjęła decyzję o zakończeniu swojej działalności i utworzeniu Anarchistycznej Federacji Polski. Zdecydowano także o zwołaniu na lipiec tego roku konferencji krajowej. Jeszcze tego
samego miesiąca, z okazji 50. rocznicy śmierci Bakunina, wydrukowana została
w kilku tysiącach egzemplarzy odezwa, rozprowadzana w warszawskich fabrykach,
która sygnowana była po raz pierwszy podpisem: Anarchistyczna Federacja Polski[122].

Konferencja krajowa odbyła się w Warszawie w dniach 24-26 lipca 1926 roku.
Była to pierwsza okazja osobistego spotkania się i poznania wzajemnie swoich poglądów przez anarchistów z różnych stron kraju. W konferencji wzięli udział przedstawiciele grup z pięciu miast Polski: Warszawy, Krakowa, Przemyśla, Częstochowy
oraz Wielkich Hajduków z terenu Górnego Śląska[123]. Komisja organizacyjna przekształciła się w Sekretariat AFP i ośrodek koordynujący ruchu w skali ogólnokrajowej. W jego trzyosobowym składzie znaleźli się: Salomon Filmus, Löw Mejlach,
Jan Straszewski i Aniela Wolberg, która była w nim do momentu wyjazdu do Francji
w listopadzie 1926 roku. Nie wszystkie środowiska zgłosiły swój akces do AFP.
Jednocześnie „Głos Anarchisty”, redagowany przez Sekretariat, stał się odtąd pismem informacyjnym AFP[124]. Według analizy dostępnych materiałów archiwalnych
i opracowań można założyć, że poza Federacją pozostało środowisko skupione wokół Marii Orsetti i Jana Zawady sprzeciwiające się przekształceniu ruchu anarchistycznego w organizację polityczną.

AFP chciała być początkowo organizacją jednoczącą wszystkich anarchistów
w Polsce, niezależnie od kierunków tej doktryny, z jaką sympatyzowali. W czasie prac konferencji nad platformą ideową jednomyślność osiągnięto drogą wzajemnego
uzgadniania poglądów pomiędzy zwolennikami anarchosyndykalizmu i anarchokomunizmu. Wydaje się jednak, że już wówczas przewagę w federacji uzyskał kierunek
anarchosyndykalistyczny[125]. Do jego zwolenników zaliczali się bowiem wszyscy członkowie Sekretariatu oraz przeważająca część działaczy największego ośrodka anarchizmu w Polsce – Warszawy[126]. Wiadomo też, że w całości anarchosyndykalistyczne
były grupy z Przemyśla i Górnego Śląska[127]. Wiele wątków w przyjętych przez konferencję uchwałach wskazywało na anarchosyndykalistyczną orientację programową
AFP, choć niewątpliwie swoje odbicie znalazły tam również koncepcje anarchokomunistyczne[128]. Do zwolenników anarchokomunizmu, obok części środowiska warszawskiego, należały grupy z Częstochowy, Krakowa i Tarnowa[129].

W sprawach organizacyjnych i propagandowych konferencja przychyliła się do
stanowiska tej części działaczy, którzy uważali, że na tym etapie rozwoju ruchu AFP
nie może posługiwać się metodami stosowanymi przez organizację o charakterze
masowym i musi przybrać formę ściśle konspiracyjnych grup, prowadzących działalność samokształceniową oraz propagandową[130]. Sprzeciwiono się propozycji wydawania częstych odezw w masowych nakładach i zdecydowano o publikowaniu ich
tylko periodycznie jako „znak życia” ruchu[131]. Także plany stworzenia czasopisma
przeznaczonego dla szerszego grona czytelników uznano za przedwczesne, postanowiono jednak wykorzystywać do propagandy w miarę możliwości łamy wszelkich pism legalnych[132].

Dzięki powstaniu AFP ruch anarchistyczny mógł wreszcie zebrać owoce działalności propagandowej prowadzonej od dłuższego czasu w środowiskach młodzieży
komunistycznej. Jej najbardziej zintensyfikowany okres przypadał na lata 1924-1926.
Wśród działaczy Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej – KZMP anarchiści
prowadzili intensywną propagandę ustną oraz dystrybucję własnych publikacji[133].
Uświadamiali młodym komunistom prawdziwe oblicze bolszewickiej dyktatury w Rosji, krytykowali jednocześnie Komunistyczną Partię Polski za służalczość wobec Moskwy oraz centralistyczno-biurokratyczną formę organizacyjną tej partii[134]. Alternatywę dla robotniczego ruchu rewolucyjnego miała stanowić federalistyczna budowa
organizacji i akcja bezpośrednia[135].

*** Bibliografia

 **Archiwa**

 **Archiwum Akt Nowych**

Instytucje wojskowe, Naczelne Dowództwo WP, 1918-1939

KC PZPR

Komenda Wojewódzka Policji Państwowej w Toruniu

Ministerstwo Administracji Publicznej

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

Zbiór relacji działaczy ruchu robotniczego

Zbiór akt osobowych działaczy ruchu rewolucyjnego

Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Życie”

 **Archiwum Narodowe w Krakowie**

Starostwo Grodzkie Krakowskie

Prokuratura Sądu Okręgowego w Krakowie

 **Archiwum Państwowe w Bydgoszczy**

Urząd Wojewódzki Pomorski

 **Archiwum Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie**

Fotokopie Akt Adiutantury Generalnej Naczelnego Wodza

 **Archiwum Prefektury Policji w Paryżu**

Raporty prefekta policji

 **Biblioteka Narodowa**

Materiały do Zet od Edwarda Czemiera

 **Archiwum Centralnej Rady Związków Zawodowych**

Teczka osobowa Józefa Dominko

Teczka osobowa Pawła Lwa Marka

 **Międzynarodowy Instytut Historii Społecznej w Amsterdamie**

Spuścizna Ugo Fedeli

 **Zbiory autorów**

Relacja Gołdy Konstantyn-Stettner spisana przez Guya Malouviera, pt. Le groupe anarchiste de Przemysl, Pologne (1920-1922)

Straszewski J., Anarchiści w Polsce – zarys historii ruchu

 **Źródła drukowane, pamiętniki, wspomnienia**

Dominko J., Z minionych lat: wspomnienia działacza spółdzielcy z okresu pracy na terenie Lublina, Warszawa 1945

Hirschauge E., Troym in farvirklekhung, Tel Awiw 1964

Malkow P., Zapiski komendanta Kremla, Warszawa 1977

Marek P.L., Na krawędzi życia, wspomnienia anarchisty, 1943-1944, Kraków 2006

Marek P.L., Początki ruchu zawodowego w Krakowie w 1945 r., [w:] Wspomnienia działaczy związkowych 1944-1972, red. M. Korniluk, Warszawa 1974

Młynarski Z., Ludzie krakowskiego „Życiaˮ, [w:] Cyganeria i polityka: wspomnienia
krakowskie 1919-1939, red. J. Bogucka-Ordyńcowa, Warszawa 1964

Woliniewska L., Pierwsze lata w Związku Niezależnej Młodzieży, [w:] PPS wspomnienia
z lat 1918-1939, t. 2, red. J. Cesarski, Warszawa 1987

 **Prasa**

„Der Sindikalist“, nr 24, 1925

„Der Sindikalist“, nr 35, 1925

„Die Internationale“, nr 6, April 1930

„Die Internationale”, nr 7, Mai 1930

„Głos Anarchisty”, nr 4, wrzesień 1926

„Głos Żydowski”, 31 maja 1918, nr 21

„Jutro”, nr 11, 27 IX 1924

„Kurier Poranny”, 18 września 1924

„Mać Parjadka”, nr 11 (29), 1994

„Najmita”, nr 3, maj 1925

„Najmita”, nr 4, 1925

„Najmita”, nr 5, lipiec 1925

„Słowo Pomorskie”, 8 III 1924, nr 57

„Stołeczny Kurier Wieczorny”, nr 32, 6 listopada 1924, Rok 1

„The New York Times”, 9 lipca 2014

„Walka” nr 1, 1926

„Wyzwolenie”, 7 listopada 2007

 **Broszury**

Czego chcą anarchiści?, Paryż 1924

Nelles D., Internacjonalizm w trójkącie trzech krajów. Alfons Pilarski i anarchosyndykalizm
na Górnym Śląsku podczas okresu międzywojennego, Racibórz 2008

Zasady rewolucyjnego syndykalizmu, Gliwice 1923

 **Opracowania, artykuły specjalistyczne, monografie**

Bandrowski J., Wściekłe psy, Warszawa 2005

Chwedoruk R., Syndykalizm rewolucyjny. Antyliberalna rewolta XX wieku, Warszawa
2013

Cwynar K.M., Maria Paulina Orsetti – krzewicielka idei kooperantyzmu, „Sofia” 2012,
nr 12

Dobrowolski H., Ruch socjalistyczny wśród młodzieży Uniwersytetu Jagiellońskiego
(1914-1918), [w:] Postępowe tradycje młodzieży akademickiej w Krakowie, oprac.

H. Dobrowolski, M. Frančić, S. Konarski, Kraków 1962

Fijałkowska B., Borejsza i Różański. Przyczynek do dziejów stalinizmu w Polsce, Olsztyn 1995

Friszke A., Adam Ciołkosz. Portret polskiego socjalisty, Warszawa 2011

Konarski S., Maria Orsetti, [w:] Polski Słownik Biograficzny, T. XXIV, Wrocław i in.,
1979

Krasnaja kniga WCzK, t. I, red. A.S. Wielidow, Moskwa 1989

Krasucki E., Międzynarodowy komunista. Jerzy Borejsza, biografia polityczna, Warszawa 2009

Łaniewski A., Wizerunek anarchistów i anarchii na łamach „Robotnika” i „Naprzodu” (1892-1927), „Dzieje Najnowsze” 2014, nr 4

Pilch A., Lewica akademicka na Uniwersytecie Jagiellońskim w okresie II Rzeczypospolitej, [w:] Studia z dziejów młodzieży Uniwersytetu Krakowskiego od Oświecenia dopołowy XX wieku, t. I, red. C. Bobińska, Kraków 1964

Potkański W., Terroryzm na usługach lewicowych i anarchistycznych w Królestwie Polskim do 1914 roku, Warszawa 2014

Przyborowski M., Wydawnictwo „Nowa Epoka” 1924-1930, „Biuletyn Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej” 2007, nr 5

Przyborowski M., Wierzchoś D., Machno w Polsce, Poznań 2012

Sawczenko W.A., Nestor Machno, Charkiw 2005

Skirda A., Nestor Machno. Kazak swobody (1888-1934). Grażdanskaja wojna i Borba za
wolnyje sowiety w Ukrainie 1917-1921, Pariż 2001

Wojciechowska J., Maria Orsetti. Niestrudzona reformatorka, Warszawa 1985

Wojciechowski G., Uniwersytet Ludowy, [w:] Komuniści. Wspomnienia o Komunistycznej Partii Polski, Warszawa 1969

 **Internet**

Górski R., Z dziejów anarchosyndykalizmu w Polsce, www.ozzip.pl/publicystyka/historia/501-anarchosyndykalizm-w-polsce (dostęp 09.01.2013)

Piechowski A., Maria Orsetti, mhs.org.pl/historia/leksykon-dzialaczy-spoldzielczych/
orsetti-maria/ (dostęp 31.01.2015)

[1] J. Straszewski, Anarchiści w Polsce – zarys historii ruchu. Relacja spisana przez Jana Straszewskiego udostępniona przez rodzinę, kopia w posiadaniu autorów.
[2] Tamże.
[3] Tamże.
[4] Tamże.
[5] Na spotkaniu zorganizowanym przez „Wiedzę Robotnicząˮ, poświęconemu wyborom do warszawskiej gminy żydowskiej, anarchiści wystąpili z otwartą krytyką socjaldemokratów oraz polskich komunistów, zarzucając im ugodowość i niekonsekwencję w działaniu. Esdecy, a gmina żydowska, „Głos Żydowski”, 31 maja 1918, nr 21, s. 21.
[6] J. Straszewski, Anarchiści w Polsce...; E. Hirschauge, Troym in farvirklekhung, Tel Awiw 1964, s. 31, 35-36, 41-42.
[7] J. Straszewski, Anarchiści w Polsce...
[8] Międzynarodowy Instytut Historii Społecznej w Amsterdamie (dalej: IISH), Spuścizna Ugo Fedeli, sygn. 567, k. 202.
[9] Tamże; W. Potkański, Terroryzm na usługach lewicowych i anarchistycznych w Królestwie Polskim do 1914 roku, Warszawa 2014, s. 323.
[10] M. Wichrowski, Anarchizm rosyjski w XX w., „Mać Parjadka” 1994, nr 11 (29), s. 7.
[11] Rewolucja październikowa a anarchizm, „Wyzwolenie”, 7 listopada 2007, s. 3.
[12] Tamże.
[13] P. Malkow, Zapiski komendanta Kremla, Warszawa 1977, s. 246-247.
[14] Tamże.
[15] Podobne akcje do moskiewskiej bolszewicy przeprowadzili w Piotrogrodzie, Smoleńsku i Wołogdzie. W.A. Sawczenko, Nestor Machno, Charkiw 2005, s. 48-49; J. Bandrowski, Wściekłe psy, Warszawa 2005, s. 245-248; P. Malkow, Zapiski komendanta Kremla..., s. 247-249, 257.
[16] Krasnaja kniga WCzK, t. I, red. A.S. Wielidow, Moskwa 1989, s. 18.
[17] M. Przyborowski, D. Wierzchoś, Machno w Polsce, Poznań 2012, s. 51-59, 144-145; P. Malkow, Zapiski komendanta Kremla..., s. 332-338; Krasnaja kniga..., s. 217.
[18] Esdecy, a gmina żydowska..., s. 21.
[19] Archiwum Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie (dalej: AIJPL), Fotokopie Akt Adiutantury Generalnej Naczelnego Wodza, sygn. T. 2.
[20] A. Łaniewski, Wizerunek anarchistów i anarchii na łamach „Robotnika” i „Naprzodu” (1892-1927), „Dzieje Najnowsze” 2014, nr 4, s. 24-25.
[21] Tamże, s. 25.
[22] Tamże.
[23] Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Instytucje wojskowe, Naczelne Dowództwo WP, 1918-1939, sygn. 296/I-44, k. 115-116.
[24] Tamże, k. 116.
[25] B. Fijałkowska, Borejsza i Różański. Przyczynek do dziejów stalinizmu w Polsce, Olsztyn 1995, s. 23; E. Hirschauge, Troym in farvirklekhung..., s. 34.
[26] Gross przed rewolucją przyjaźnił się z Janem Wacławem Machajskim, AAN, Zbiór akt osobowych działaczy ruchu rewolucyjnego, teczka osobowa, Jan Straszewski, sygn. 5579, k. 25; E. Hirschauge, Troym in farvirklekhung..., s. 31; B. Fijałkowska, Borejsza i Różański..., s. 23.
[27] AAN, KC PZPR, Biuro Spraw Kadrowych, teczka osobowa, Jerzy Borejsza, sygn. 237/XXIII-15, k. 1; AAN, Zbiór akt osobowych działaczy ruchu rewolucyjnego, teczka osobowa, Jan Straszewski, sygn. 5579, k. 25; B. Fijałkowska, Borejsza i Różański..., s. 23; E. Hirschauge, Troym in farvirklekhung..., s. 31-32, 34-36, 46.
[28] E. Krasucki, Międzynarodowy komunista. Jerzy Borejsza – biografia polityczna, Warszawa 2009, 41; B. Fijałkowska, Borejsza i Różański..., s. 23.
[29] Związki zawodowe reprezentujące klasę pracowników najemnych wykonujących pracę fizyczną i nieposiadających środków produkcji.
[30] Zehn Jahre Geschichte des Anarchismus in Polen (1919-1929). Ein Bericht sympathisierender polnischer Genossen, „Die Internationale” 1930, nr 6, April, s. 132.
[31] M. Przyborowski, D. Wierzchoś, Machno w Polsce..., s. 81.
[32] Pochodził z Galicji. Przed I wojną był członkiem eksperymentalnych komun anarchistycznych w Niemczech. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę zamieszkał w Falenicy. E. Hirschauge, Troym in farvirklekhung..., s. 36-38.
[33] Tamże, s. 40.
[34] Tamże.
[35] AAN, Zbiór akt osobowych działaczy ruchu rewolucyjnego, teczka osobowa, Konrad Świerczyński, sygn. 5922, k. 15.
[36] Założona zimą 1918 r. z pomocą Antoniny Sokolicz (Antoniny Merkel) i Jana Hempla w celu wydawania, skupu i sprzedaży literatury lewicowej; mieściła się przy ulicy Kruczej 26. S. Konarski, Maria Orsetti, [w:] Polski Słownik Biograficzny, T. XXIV, Wrocław i in. 1979, s. 259; K.M. Cwynar, Maria Paulina Orsetti – krzewicielka idei kooperantyzmu, „Sofia” 2012, nr 12, s. 327; Pożyteczna placówka księgarsko-wydawnicza p.n. „Książkaˮ w Warszawie, „Stołeczny Kurier Wieczorny”, nr 32, 6 listopada 1924, Rok 1, s. 3.
[37] AAN, Zbiór akt osobowych działaczy ruchu rewolucyjnego, teczka osobowa, Konrad Świerczyński, sygn. 5922, k. 28; E. Krasucki, Międzynarodowy komunista..., s. 41, 46.
[38] AAN, Zbiór akt osobowych działaczy ruchu rewolucyjnego, teczka osobowa, Konrad Świerczyński, sygn. 5922, k. 28.
[39] Tamże.
[40] Odeszła w wyniku nieporozumień z Janem Hemplem, które wyniknęły, gdy ten skręcił w stronę marksizmu. Archiwum Centralnej Rady Związków Zawodowych (dalej: ACRZZ), Teczka osobowa Józefa Dominko, sygn. 996, k. 5-6
[41] E. Hirschauge, Troym in farvirklekhung..., s. 63-64.
[42] AAN, Zbiór akt osobowych działaczy ruchu rewolucyjnego, teczka osobowa, Konrad Świerczyński, sygn. 5922, k. 29.
[43] P.L. Marek, Na krawędzi życia, wspomnienia anarchisty, 1943-1944, Kraków 2006, s. 10-11.
[44] AAN, Zbiór akt osobowych działaczy ruchu rewolucyjnego, teczka osobowa Jana Straszewskiego, sygn. 5579, k. 25.
[45] Tamże, k. 26.
[46] Tamże.
[47] AAN, Komenda Wojewódzka Policji Państwowej w Toruniu, sygn. 283/I-3, k. 125.
[48] Tamże, k. 138.
[49] Kamiński podczas przesłuchania utrzymywał, że w 1906 r. podczas ucieczki z Pawiaka pomagał mu Józef Piłsudski. Tamże, k. 129, 139.
[50] Była działaczką PoalejSyjon. Tamże, k. 136.
[51] R. Chwedoruk, Syndykalizm rewolucyjny. Antyliberalna rewolta XX wieku, Warszawa 2013, s. 229-231.
[52] D. Nelles, Internacjonalizm w trójkącie trzech krajów. Alfons Pilarski i anarchosyndykalizm na Górnym Śląsku podczas okresu międzywojennego, Racibórz 2008, s. 2.
[53] Die siebte Konferenz der Oberschlesien, „Der Sindikalist” 1925, nr 24, Beilage, s. 1; D. Nelles,
Internacjonalizm w trójkącie..., s. 4.
[54] AAN, Ministerstwo Administracji Publicznej, Teczka osobowa Tomasza Pilarskiego, sygn.
321/907 (b.p.); „Der Sindikalist” nr 24, 1925, Beilage, s. 1; D. Nelles, Internacjonalizm w trójkącie..., s. 4.
[55] Zasady rewolucyjnego syndykalizmu, Gliwice 1923.
[56] Zehn Jahre Geschichte..., s. 133.
[57] Tamże.
[58] Tamże.
[59] Tamże.
[60] Tamże.
[61] Tamże.
[62] A. Skirda, Nestor Machno. Kazak swobody (1888-1934). Grażdanskaja wojna i Borba za wolnyje sowiety w Ukrainie 1917-1921, Pariż 2001, s. 215; M. Przyborowski, D. Wierzchoś, Machno w Polsce..., s. 81
[63] AAN, Zbiór relacji działaczy ruchu robotniczego, Centralna Żydowska Organizacja Szkolna „CISZO”, Relacja Heleny Marek, sygn. R-188, k. 1.
[64] Tamże, k. 14.
[65] G. Wojciechowski, Uniwersytet Ludowy, [w:] Komuniści. Wspomnienia o Komunistycznej Partii Polski, Warszawa 1969, s. 183; Zehn Jahre Geschichte..., s. 133.
[66] AAN, Zbiór akt osobowych działaczy ruchu rewolucyjnego, teczka osobowa Józefa Golendzinowskiego, sygn. 6465, k. 59.
[67] Tamże.
[68] Zehn Jahre Geschichte..., s. 134.
[69] J. Wojciechowska, Maria Orsetti. Niestrudzona reformatorka, Warszawa 1985, s. 32; S. Konarski, Maria Orsetti..., s. 259; A. Piechowski, Maria Orsetti, mhs.org.pl/historia/leksykon-dzialaczy-spoldzielczych/orsetti-maria/ (dostęp 31.01.2015).
[70] AAN, Zbiór akt osobowych działaczy ruchu rewolucyjnego, teczka osobowa Konrada Świerczyńskiego, sygn. 5922, k. 28; J. Dominko, Z minionych lat: wspomnienia działacza spółdzielcy z okresu pracy na terenie Lublina, Warszawa 1945, s. 53; E. Krasucki, Międzynarodowy komunista..., s. 41, 46.
[71] Zehn Jahre Geschichte..., s. 133.
[72] Tamże.
[73] Tamże.
[74] Tamże, s. 133-134.
[75] Tamże.
[76] Archiwum Prefektury Policji w Paryżu (dalej: APPP), Raport prefekta policji z września 1927 roku, sygn. BA 1899 (b.p.).
[77] AAN, Zbiór akt osobowych działaczy ruchu rewolucyjnego, teczka osobowa, Jan Straszewski, sygn. 5579, k. 27; M. Przyborowski, Wydawnictwo „Nowa Epoka” 1924-1930, „Biuletyn Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej” 2007, nr 5, s. 100-105.
[78] Czego chcą anarchiści?, Paryż 1924.
[79] Zehn Jahre Geschichte..., s. 134.
[80] Tamże.
[81] Tamże.
[82] Górny Śląsk. Konferencja anarcho-syndykalistów niemieckiego Górnego Śląska, „Najmita”, nr 5, lipiec 1925, s. 5; Arbeitrentlassung in Ober-Schlessien, „Der Sindikalist” 1925, nr 35, s. 4; Zehn Jahre Geschichte..., s. 133.
[83] Była to luźna ideowo, nieposiadająca statutów, regulaminów, kierownictwa i pozbawiona zasady formalnego członkostwa organizacja. Skupiała ona starszych harcerzy, wobec których oficjalna organizacja harcerska zakończyła swe zadanie. Jej inicjatorem był jeden z czołowych działaczy PPS – Adam Ciołkosz. A. Friszke, Adam Ciołkosz. Portret polskiego socjalisty, Warszawa 2011, s. 31.
[84] Organizacja ta wyewoluowała z powstałych w 1917 roku na ziemiach polskich kół studenckich. Została założona przez osoby zbliżone do kręgów socjalistycznych, które nie miały sprecyzowanej przynależności partyjnej. Cztery lata po odzyskaniu niepodległości przez Polskę odbył się kongres zjednoczeniowy. Wtedy zaczęła funkcjonować pod nazwą Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (Akademickiej). Po rozłamie, który miał miejsce w 1923 roku, z organizacji wydzielił się komunizujący Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Życie”. Celem twórców ZNMS „Życie” było dążenie do utworzenia wspólnej z innymi organizacjami i ugrupowaniami politycznymi platformy dialogowej. Dzięki niej anarchiści oraz syndykaliści razem z komunistami i socjalistami z PPS mogli podjąć rozmowy na tematy ideologiczne dotyczące również kształtu ówczesnej Polski, bez wdawania się w spory i walki, przyjmując za podstawę zasadę tolerancji poglądów. L. Woliniewska, Pierwsze lata w Związku Niezależnej Młodzieży, [w:] PPS wspomnienia z lat 1918-1939, t. 2, red. J. Cesarski, Warszawa 1987, s. 1117, 1120-1121; A. Pilch, Lewica akademicka na Uniwersytecie Jagiellońskim w okresie II Rzeczypospolitej, [w:] Studia z dziejów młodzieży Uniwersytetu Krakowskiego od Oświecenia do połowy XX wieku, t. I, red. C. Bobińska, Kraków 1964, s. 298; H. Dobrowolski, Ruch socjalistyczny wśród młodzieży Uniwersytetu Jagiellońskiego (1914-1918), [w:] Postępowe tradycje młodzieży akademickiej w Krakowie, oprac. H. Dobrowolski, M. Frančić, S. Konarski, Kraków 1962, s. 217-218.
[85] W 2014 roku Aleksander Imich został uznany za najstarszego człowieka żyjącego na Ziemi. Zmarł w wieku 111 lat. R. Blumenthal, World’s Oldest Man, Though Only Briefly, Dies at 111 in New York, „The New York Times”, 9 lipca 2014, s. 16.
[86] AAN, Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Życie”, sygn. 238/1, k. 36; A. Pilch, Lewica akademicka..., s. 298
[87] Z. Młynarski, Ludzie krakowskiego „Życiaˮ, [w:] Cyganeria i polityka: wspomnienia krakowskie 1919-1939, red. J. Bogucka-Ordyńcowa, Warszawa 1964, s. 66-67.
[88] AAN, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, sygn. 1199, k. 90.
[89] Archiwum Narodowe w Krakowie (dalej: ANK), Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 731, k. 10.
[90] Tamże.
[91] Tamże.
[92] Tamże.
[93] Tamże.
[94] ANK, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 731, k. 12; AAN, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, sygn. 1199, k. 266.
[95] ANK, Prokuratura Sądu Okręgowego w Krakowie, sygn. 36.
[96] Tamże.
[97] ANK, Starostwo Grodzkie Krakowskie, sygn. 731, k. 12; Relacja Gołdy Konstantyn-Stettner spisana przez Guya Malouviera, pt. Le groupe anarchiste de Przemysl, Pologne (1920-1922) – kopia w posiadaniu autorów.
[98] Biblioteka Narodowa, Materiały do Zet od Edwarda Czemiera, sygn. 162266/3 (b.p).
[99] Podczas wyborów w 1922 roku Zielony Dąb współpracował ze Związkiem Rad Ludowych prowadzonych przez ZET. Tamże.
[100] Tamże.
[101] W latach 1917-1918 Jan Straszewski należał do PPS. Następnie związał się z Komunistyczną Partią Rzeczypospolitej Polskiej – KPRP (1918-1925). AAN, Zbiór akt osobowych działaczy ruchu rewolucyjnego, teczka osobowa, Jan Straszewski, sygn. 5579, k. 30.
[102] ACRZZ, Teczka osobowa Pawła Lwa Marka, Życiorys, sygn. 1237 (b.p.).
[103] AAN, Zbiór akt osobowych działaczy ruchu rewolucyjnego, teczka osobowa, Jan Straszewski, sygn. 5579, k. 26.
[104] Tamże, k. 30; P.L. Marek, Początki ruchu zawodowego w Krakowie w 1945 r., [w:] Wspomnienia działaczy związkowych 1944-1972, red. M. Korniluk, Warszawa 1974, s. 90.
[105] W obronie wolnej myśli, „Jutro”, nr 11, 27 IX 1924, Warszawa, s. 9; Co robi Machno?, „Słowo Pomorskie”, 08 III 1924, nr 57, s. 2; M. Przyborowski, D. Wierzchoś, Machno w Polsce..., s. 87.
[106] Archiwum Państwowe w Bydgoszczy (dalej: AP Bydgoszcz), Urząd Wojewódzki Pomorski, Wydział Bezpieczeństwa Publicznego, sygn. 4714, k. 94; AAN, Zbiór relacji działaczy ruchu robotniczego, Życie komuny więźniów politycznych w kobiecym więzieniu „Serbia” w Warszawie, Relacja Budzyńskiej Celiny, sygn. R. 182, k. 5; W obronie wolnej myśli..., s. 9; Zehn Jahre Geschichte..., „Die Internationale”, nr 7, Mai 1930, s. 155; M. Przyborowski, D. Wierzchoś, Machno w Polsce..., s. 88.
[107] AP Bydgoszcz, Urząd Wojewódzki Pomorski, Wydział Bezpieczeństwa Publicznego, sygn. 4714, k. 94.
[108] M. Przyborowski, D. Wierzchoś, Machno w Polsce..., s. 88.
[109] AP Bydgoszcz, Urząd Wojewódzki Pomorski, Wydział Bezpieczeństwa Publicznego, sygn.
4714, k. 92; Pierwszy proces anarchistyczny w Polsce, „Kurier Poranny”, 18 września 1924, s. 3.
[110] M. Przyborowski, D. Wierzchoś, Machno w Polsce..., s. 88.
[111] Organizacja krajowa starała się przekonać grupę we Francji, że działalność tej ostatniej powinna być podporządkowana potrzebom pierwszej. Z kolei grupa paryska była zdania, że należy propagować anarchizm wśród polskich robotników we Francji. Po powrocie do kraju mieliby oni zasilić szeregi organizacji. Problemu tego nigdy nie rozstrzygnięto jednoznacznie. Zehn Jahre Geschichte..., nr 7, s. 155.
[112] 2-gi Kongres Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników, „Najmita”, nr 3, maj 1925, s. 5-6;
R. Rocker, Dyktatura czy rewolucja, „Najmita”, nr 4, s. 3.
[113] ACRZZ, Teczka osobowa Pawła Lwa Marka, List Tomasza Alfonsa Pilarskiego do Stefana
Szwedowskiego, sygn. 1237 (b.p.).
[114] R. Górski, Z dziejów anarchosyndykalizmu w Polsce, www.ozzip.pl/publicystyka/historia/501-anarchosyndykalizm-w-polsce (dostęp 09.01.2013); M. Przyborowski, Wydawnictwo „Nowa epoka”..., s. 100-105.
[115] Towarzysze! Robotnicy! „Najmita”, nr 5, lipiec 1925, s. 1.
[116] „Walka” 1926, nr 1, s. 1.
[117] J. Straszewski, Anarchiści w Polsce...; M. Przyborowski, Wydawnictwo „Nowa Epoka”..., s. 100-105.
[118] E. Krasucki, Międzynarodowy komunista..., s. 44.
[119] Tamże, s. 45.
[120] M. Ranko, Kongres anarchistów hiszpańskich we Francji, „Najmita”, nr 5, lipiec 1925, s. 5-6.
[121] Zehn Jahre Geschichte..., nr 7, s. 156.
[122] Tamże.
[123] Na konferencji nie było reprezentowanych kilka mniejszych ośrodków – Po Konferencji Krajowej AFP, „Głos Anarchisty”, nr 4, wrzesień 1926, s. 4-5; Zehn Jahre Geschichte..., nr 7, s. 156.
[124] Zehn Jahre Geschichte..., nr 7, s. 156.
[125] AAN, Komenda Policji Państwowej miasta Krakowa, sygn. 280/III-t.35, k. 69.
[126] AAN, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, sygn. 1199, k. 265.
[127] Tamże.
[128] Tamże, k. 265-266.
[129] Tamże, sygn. 1199, k. 134, 265, 356; sygn. 1032, k. 4, 6-9.
[130] Po Konferencji Krajowej AFP..., s. 4-5; Zehn Jahre Geschichte..., nr 7, s. 156.
[131] Po Konferencji Krajowej AFP..., s. 4-5.
[132] AAN, Komenda Wojewódzka Policji w Krakowie, sygn. 280/I-4, k. 70-74 i 78.
[133] AAN, Zbiór relacji działaczy ruchu robotniczego, Życie komuny więźniów politycznych w kobiecym więzieniu „Serbia” w Warszawie, Relacja Budzyńskiej Celiny, sygn. R-182, k. 5-6.
[134] AAN, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, sygn. 1199, k. 357.
[135] Tamże.